ناشەفافیەت لە پرسی نەوت دا
04:50 - 20/06/2020
"زەمەن"
ڕاپۆرتی رێکخراوی روونبیین بۆ شەفافیەت لە پڕۆسەکانی نەوت سەبارەت بە وردبینی کۆمپانیای دیلۆیت بۆ داهاتی نەوتی هەرێم لە ساڵی ٢٠١٩دا کە لە لایان یادگار گەڵاڵی و فریا كاڵێ نوسراوە و شرۆڤەیه بۆ کراوە، لەم بەشەدا چەند خاڵێکی ناوەڕۆکی ڕاپۆرتەکە بڵاو دەکەینەوە.
لە گرنگی ڕوونبیینیدا دەڵێن
گرنگی ڕوونبینی لەوەدایە کە ناروونی کەم دەکاتەوە، سنوور دا دەنێت بۆ گەندەڵی و بەرەنگاری دەبێتەوە، متمانە بەهێز دەکات لە نێوان هاوڵاتی و حکومەتدا. چاودێری ناوخۆیی زیاد دەکات، ئەبێت بە هۆی ئاسانکاری لە هەڵسەنگاندنی ئەدای حکومەت و دامەزراوەکاندا. ڕوونبینی روویەکی تری لێپرسینەوەیە، هەروەها چەقی گەیشتنە بە پەرەپێدان و گەشەکردنی هەر بوارێك کاری تیا بێت، چ ئابووری، پەروەردەیی، تەندروستی...هتد. ڕوونبینی و بەرپرسیارێتی دوو ئامرازی سەرەکی حوکومڕانی باشە. ڕوونبینی کاتێك بەبەردەوامی پیادە دەکرێت، هێزێکی زۆر دەدات بە حکومەت تاوەکو بەرەنگاری گەندەڵی ببێتەوە ولێبرسینەوەی تەواو بکات. ڕوونبیینی کاتت بۆ دەگەڕێنێتەوە، خەرجی کەم دەکاتەوە، ئاڵۆزی لە تێگێشتن لە شتەکان کەم دەکاتەوە یان نایهێڵێت و ژینگەیەکی لەبار وتەندرووستی کار و متمانە دەخوڵقێنیت.
بەشێوەیەکی گشتی هەرهەنگاوێك بەئاڕاستەی ڕوونبینی کارێکی باشەو هەنگاوێك دەبێت بە ئاراستەی حکومرانی باش و درووست.
وەك بنەما ئاشکراکردنی داهاتی هەردامەزراوەیەك و چۆنیوتی خەرج کردنی ئەو داهاتە بەشێکە لە پرۆسەیەکی سەرەکی کە پێی دەوترێت بەڕیوەبردن بەمانا فراوانەکەی. تاوەکو لە کۆتاییدا خاوەن بەرژەوەندییەکان ئاگاداری چۆنییەتی بەڕیوەبەردنی بن و دڵنیابن لەوەی کە بەشێوەیەکی دروست مامەڵەی لەگەڵ دەکرێت و بەڕێوە دەبرێت، چ لە ئاستی کۆمپانیای تایبەت یان گشتی. بەو مانایەی خاوەن بەرژەوەندیەکان چاودێری شێوازی بەڕێوەبردن دەکەن. گەر بێت و بازنەکە فراوانتربکرێت بۆ ئاستی دەوڵەت و بەڕێوەبردنی دەوڵەت، ژمارەکان و داهاتی نەوت و شیوازی خەرجییەکان بەشێك دەبێت لە پرۆسەی چاودێری کردنی هاوڵاتی بۆ چۆنیەتی ئیدارەدانی ئەو سەکتەرە، لەم میانەشدا ڕاپۆرتەکەی دیلۆیت ئاماژەکانی چۆنێتی بەڕێوەبردنی ئەو سەکتەرەمان بۆ دەردەخات. بەو مانایەی هەنگاوێکە بۆ ئەوەی هاوڵاتی بتوانێت لەرێگایەوە لە حکومەت بپرسێتەوە وە حکومەتیش ئامادەبێت وەڵامی ئەو پرسیارانە بداتەوە کە لە ئەنجامی بڵاوکردنەوەی ئەوڕاپۆرتەدا دروست دەبێت. وەڵامەکانیش دەبێت توانای قەناعەت پێکردنی هەبێت هەروەك چۆن لە پێناسەی شەفافییەت دا ئاماژەمان پێ دا "ئاشکراکردنی زانیاری دەبێت بەشێوەی ڕاست و دروست و بەزمانێکی سادەبێت کە هاوڵاتی ئاسایی لێێ تێ بگات"
ئەمە بۆ هاووڵاتی ئاسایی، بەڵام بۆ پەرلەمان و لایەنی پسپۆڕ و چاودێری حکومەت بۆ ئەوەی شەفافییەت مانای خۆی لە دەست نەدات دەبێت وردەکاریی چۆنییەتی مامەڵەکردن وبەڕێوەبردنی تەواوی سەکتەرە جیاکان ئاشکرا بکرێت. لێرەدا مەبەستمان سێکتەری نەوت و چۆنییەتی بەڕێوەبردنیەتی.
بەڵام تەنها وردبینی کردن مانای ئەوە ناگەیەنێت کە ڕوونبینی بەرقەرارە، لەکاتێکدا وردبینی چ ناو خۆ یان وردبینی دەرەکی بەشێکی ئاسایی بەرێوەبردنە ئیتر لە هەر ئاستێکدابێت. بە خستنەڕووی هەندێك ژمارە ناتوانرێت بووترێت ڕوونبینی هەیە، لەکاتێکدا ئەو ژمارانە چەندە وەڵامی پرسیارەکان دەداتەوە هێندەش پرسیار درووست دەکات. لە گەڵ ئەوەی هەنگاوێکە دەبێت هەر حکومەتێك بیگرێتەبەر نەك تەنها بۆ نەوت بەڵکو بۆ سەرجەم سێکتەرەکان.
پاشان لە لاپەڕە ١٩ی ڕاپۆرتەکەدا دەچینە سەر شرۆڤە کردنی کارەکانی حکومەتی هەرێم بۆ دۆسیەی نەوت وە بەچەند خاڵێك باسمان کردووە بەم شێوەیەی خوارەوە:
شرۆڤەی کارەکانی حکومەتی هەرێم بۆ دۆسیەی نەوت
هەرێمی کوردستان تا ڕادەیەکی باش کێشەی یاسایی نییە لەبواری نەوتدا بەڵکو کێشەکە لە بوارە کرداریەکەدایە (جێبەجێ کردنی یاساکان). لانی کەم پێنج یاسا هەیە کەڕاستەوخۆ ۆ ناڕاستەوخۆ پەیوەستە بە چالاکییەکانی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و ڕێك خستنی کاروبارەکانیان هەرلە یاسای وەزارەتی سامانە سروشتییەکان، و یاسای نەوت و گاز و یاسای سندوقی کوردستان بۆ داهاتە نەوتی و گازیەکان تا یاسای چاودێری دارایی و یاسای مافی دەستکەوتنی زانیاریی.
1. یاسای نەوت و گازی هەرێم بڕگە گرنگ و جەوهەرییەکانی پشتگوێ خراوە و حکومەتی هەرێم هەتا ئەم ساتە وەختە چەند مادەیەکی گرنگی یاساکەی جێ بەجێ نەکردووە کە راستەوەخۆ پەیوەستە بە بنیادنان و ڕێکخستنی ژێرخانی نەوتی هەرێمەوە، وە ماوەی نزیکەی ١٣ ساڵە دواکەوتووە و بەبێ هیچ هۆیەکی تەکنیکی. بە پێی ئەو یاسایە دەبوایە ئەم چوار کۆمپانیایە درووست بکرایە (١. کۆمپانیای کوردستان بۆ دۆزینەوە و بەرهەمێنان ,(KEPCO) ٢ . کۆمپانیای کوردستانی نیشتیمانی نەوت(KNOC)، ٣. کۆمپانیای کوردستان بۆ هەناردنی نەوت (KOMO)، ٤. کۆمپانیای کوردستان بۆ پرۆسەکانی پاڵاوتن و پاشکۆکانی ((KODO).گرنگی ئەم کۆمپانیایانە لەوەدایە هەلی کاری ناوخۆ زیاد دەکات، پسپۆری خۆماڵی پێدەگەیێنێت وە پشتی پێ دەبەستێت، لە ئەنجامیشدا دەتوانێت کۆنترۆڵی بەڕێوبردنی سەکتەری نەوت بکات بەشێوەیەکی باشتر. ئێستا هەندێك لە گرێبەستە نەوتیەکان پانزە ساڵ زیاتری تێپەڕاندووە. بۆ نموونە گرێبەستی کۆمپانیای گەنەڵ ئێنرجی لە کێڵگەی تەق تەق وە گڕێبەستی کۆمپانیای دی ئێن ئۆ لە کێڵگەی تاوکی لە ساڵی ٢٠٠٤ دا ئمیزا کراون. و ئەگەر بەم شێوەیە بەردەوام بین وە کۆمپانیاکان درووست نەکرێن، ئەوە لە کاتی کۆتای هاتنی گرێبەستەکاندا هەروەك سەرەتای گڕێبەستەکان هیچ جێگرەوەیەکی کۆمپانیا نێودەوڵەتێکانمان نیە، وە ناچار دەبین کە بەهەمان مەرجی سەرەتای کارکردنمان ڕازی بین و هیچ جۆرە پسپۆریەکیش بەدەست ناهێنین. بۆیە تا رۆژێك زووتر دەستپێشخەری بکەین لە درووستکردنی ئەم چوار کۆمپانیانە، شارەزایی زیاتر بەدەست دەهێنین و باشتر ئەم کەرتە بەڕێوەدەبەین لە ئایندەدا.
بەپێی یاسای نەوت وگاز سەرۆك و ئەندامانی ئەنجومەنی کارگێڕی ئەو کۆمپانیایانە دەبێت لالایەن پەرلەمانەوە متمانەیان پێ بدرێت، بەڵام بەبێ ئەوەی ئەم کۆمپانیایانە درووستکرابن سەرۆکی حکومەت تەنها دوای یەك ساڵ لە دەرچوونی یاسای نەوت و گاز بەناوی کۆمپانیای کیبکۆKEPCO وە چەند گرێبەستێکی ئیمزا کردووە، لە ناویاندا گڕێبەستی کێڵگەی هەولێر لە نێوان کۆمپانیای نەوتی نیشتیمانی کۆریا (Korea National Oil Corporation) و کۆمپانیای کوردستان بۆ دۆزینەوە و وەبەرهێنان (KEPCO)، نیچیرڤان بارزانی لە بری کۆمپانیای کێبکۆ ئیمزای کردووە. یاسایی بوون و نەبوونی کۆمپانیایەك کە بوونی نەبێت بۆ پەرلەمان و داواکاری گشتی جێ دەهێڵین.
دواتر لە ای نیسانی ساڵی ٢٠١٥ پەرلەمانی کوردستان یاسای سندوقی داهاتە نەوتێکانی دەرکرد. ئەم کارە ئەرکێکی یاساییە لەئەستۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە یاسای ژمارە ٢٢ی ساڵی ٢٠٠٧ی (یاسای نەوت و گازی هەرێمی کوردستان). ئەم دامەزراوانە بەیەکەوە تەواوکەری یەکترین و دەکرا دۆسیەی نەوت لەئاستێکی تاڕادەیەک بەرزدا بەرەوپێشبەرێت.
2. دیلۆیت بەرپرسە بەرانبەر ئەنجومەنی نەوت وگازی هەرێم چوونکە گرێبەستی لەگەڵ ئەوداهەیە و پابەندی ڕیکەوتنەکەیەتی، ئەوە تێدەگەین و بەشێکە لە پابەندی گرێبەستەکەی نێوانیان. ئەی ئەنجومەنی نەوت و گاز کە لە سەرۆك وەزیران و چیگرەکەی و وەزیری دارایی و سامانە سروشتییەکان و پلان دانان پێك دێت بەرانبەر کێ بەر پرسیارە؟ کێ متمانەی پێداون؟ ئەسڵ وایە پەرلەمان ئەولایەنەیە کە متمانە دەدات بە حکومەت و لێپرسینەوەی لێدەکات. لە کاتێکدا ئێمە باسی ڕوون بینی و شەفافییەت دەکەین، لە بازنەیەکی فراوانتردا هاوڵاتیش متمانەی بەو نوێنەرانە داوە لەپەرلەمان، ئەوانیش حکومەت هەڵدەبژێرێن، بۆیە مافی هاوڵاتیشە لە وردەکاری داهات و خەرجی ئاگاداربێت. هەروەها دەستخستنی زانیاری بەشێکە لە مافی مرۆڤ بەواتایکی تر شاردەنەوەی زانیاری پێشیلی مافی مرۆڤە.
هەرچەند” نێچیرڤان بارزانی” سه‌رۆكی ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیرانی ئەو کات لە سەرەتای ساڵی ٢٠١٨ دا باسی گرێبەستی دیلۆیت و ئێرنست یونگی کرد وە هەر ئەو کاتیش ووتی:
”ئێمە لە رۆژانی داهاتوودا هەموو وردەکاری ئەو راپۆرتە لەگەڵ پەرلەمانی کوردستان باسدەکەین، رێککەوتووین لەگەڵیان باس بکەین پێش ئەوەی هەموو ژمارەکان بڵاوبکرێنەوە، دوای ئەوە هەموو ئەو ژمارانە و هەموو ئەوانەی لە راپۆرتی دیلۆتدا هاتوون بۆ خەڵکی کوردستانیان بڵاودەکەینەوە."
هەموو ئەوانەی لە راپۆرتی دیلۆیتدا هاتووە هەر ئەمەیە یان ڕاپۆرتی دووەمیش هەیە کە بۆشایی و پێشنیارەکان دەخاتە بەردەست ئەنجومەنەکە، تائێستا نە پەرلەمان و نە ڕێکخراوەکانی تایبەتمەندی بواری نەوت و شەفافیەت هیچیان پێنەدراوە هەرچاوەڕیی ئەو ڕۆژەن کە بێت.
3. نزیکەی چوار ساڵە گرێبەست لەگەڵ کۆمپانیای ئی ئاند وای E&Y بۆ وردبینی لە داهاتی پاداشتە نەوتییەکان (شیرینیە نەوتییەکان) کراوە (چ پاداشتی ئیمزاکردن بێت یان پاداشتی بەرهەم هێنان یان پاداشتی گەشتن بەئاستێکی دیاری کراو لەبەرهەم) کە بڕە پارەیەکی زۆر وەرگیراوە و گومانی بەهەدەردانی زۆر دەکرێت تیایدا، ئایا جێی پرسیار نییە کە دوای ئەو هەموو ساڵە و دوای ئەوەی کۆمپانیای دیلۆیت وردبینی سێ ساڵ تەواو دەکات، بەڵام تەنها بە ڕستەیەکیش باسی وردبینی شیرینییە نەوتیەکان نەکراوە؟! پرسیارێك دەبێت بکرێت ئەوەیە بۆچی پەرلەمان بێدەنگە؟ ئێمە لە ڕوونبین لە خولی پێشودا پرسیارمان لە پەرلەمان و حکۆمەت کردووە و لە ڕاگەیاندنەکان بەردەوام ئەو باسەمان وروژاندووە بەڵام سەیرە هەموان بێدەنگی هەڵدەبژێرن لەکاتێکدا بانگشەی شەفافییەت دەکرێت و یاسایەکیش هەیە کە مافی دەستکەوتنی زانیاری دەدات بە هاوڵاتی، و لە پەرلەمان دەرچووە (یاسای ژمارە ١١ ساڵی ٢٠١٣) وبەتایبەت لەمادەی پێنجی یاساکەدا هاتووە کە دەڵێت:
" هەمووکەسێك مافی ئەوەی هەیە کە داوا بۆ بەدەستهێنانی زانیاری پێشکەش بکات ئەگەر ئەو بەڵگەنامەیەی کە زانیاریە داواکراوەکانی تێدایە لای ئەم دام و دەزگایەبێت کە داواکەی ئاڕاستەکراوە ئەوا پێویستە دانەیەك لەو بەڵگەنامەیەی پێ بدات"
4. بۆری نەوتی هەرێم یەکێك بوو لەپرۆژە گرنگەکانی پەیوەست بەژێرخانی ئابووری هەرێمەوە، لەڕێیەوە توانرا نەوتی هەرێم ببەسترێتەوە بە بەندەری جیهانی تورکیەوە لە سەر دەریای سپی ناوەڕاست وە لەوێوە بگەیەنرێتە دەست کڕیارەکانی نەوت و بازاڕی جیهان. هەرێم ساڵی ٢٠١٧ کاتێك کە گرفتی دارایی بۆ درست بوو پشکەکەی خۆی بە رۆسنەفت فرۆشت، دەبوایە کاتێك واز لە پرۆژەیەکی گرنگی وا دەهێنیت کە بەشێکی سەرەکییە لە ژێرخانی نەوت ئەوە ڕەچاوبکرایە کە گڕێبەستی فرۆشتنەکە بەشێوەیەك دابڕێژرایە کە بەرژەوەندی درێژخایەنی هاوڵاتیانی کوردستان ڕەچاوبکرایە، لانی کەم کرێی هەرێم لە کرێی بۆری تورکیا کەمتر بوایە. لەلایەکی ترەوە، درێژی بۆری تورکیا زۆر لەوەی هەرێم زیاترە وە ئەگەر ورد تریشی بکەینەوە نزیکەی نیوەی بەرهەمی هەرێم نزیکە لەسنوری تورکیاوە. کەواتە لەسەر بنەمای ئەوخاڵانەی سەرەوە دەبێت کرێی ناو هەرێم هەرزانتر بێت، بەڵام کاتێك نرخی تێپەڕبوونی بەرمیلێك نەوت نزیکەی دۆلارێك زیاترە لە تاریفەی تورکیا، نیشاندەری ئەوەیە تیمی دانوستکاری هەرێم لاوازبووە لە دانوستاندن لەگەڵ ڕۆسنەفت. ئەم خاڵەمان هەستپێکرد لەکاتی گرێبەستی داناگازدا و لەراپۆرتی پارساڵی ڕێکخراوی روونبیندا بەدرێژی باسی خەمساردی و لێنەزانی تیمی هەرێم مان کرد و مامەڵەکردنێکی نا پرۆفیشناڵانە لەگەڵ گرێبەستەکەدا کرابوو. دەبوایە بۆ ئەم گرێبەستەی رۆسنەفت وانەیەی باش وەربگیرایە و بەرژەوەندیەکانی هەرێم باشتر ڕەچاوبکرایە، ئەمەش لە کاتێکدایە کە تورکیا ڕاستەوخۆ بەرپرسە لە پاراستنی بۆرییەکە لەناو خاکی خۆیدا، بەڵام کۆمپانیای رۆسنەفتی روسی و کۆمپانیای کار پێی ناچێت ڕاستەوخۆ ئەم بەرپرسییەتیە بگرنە ئەستۆ لە ناو خاکی کوردستان، بەڵکو حکومەتی هەرێم ئەو ئەرکەی لەسەر خۆی داناوە.
5. لە حکومەتێکی سیستەماتیکدا دەبێت هەر وەزارەتە دەورو رۆڵی خۆی ببینێت. وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان رۆڵی حکومەتێکی بچوککراوەی بینییوە لەناو حکومەتدا، لەبری ئەوەی داهاتی نەوت بەتەواوەتی بگەڕێنێتەوە بۆ وەزارەتی دارایی، بە پێچەوانەوە سامانە سرووشتێکان داهاتی بەسەر وەزارەتەکاندا دابەش کردووە. نەبوونی چاودێری بەسەر هەر دەزگا و تەنانەت کەسێکیشەوە زەمینەی گەندەڵی ساز دەکات بۆ ئەو کەس و دەزگایە. لەحکومەتدا پەرلەمان ئەودەزگایەیە کە دەبێت چاودێر بێت بەسەر کارو چالاکییەکانی حکومەتەوە، لەوەزیاتریش دەزگایەك هەیە بەناوی چاودێری دارایی کە کاری وردبینییە، بەڵام لە پرۆسەکانی نەوتدا بەهەموو شێوەیەك کەنار خراون، بە بەهانەی زۆر لاواز رێگەیان پێنەدراوە کە چاودێر بن و کاری وردبینی خۆیان لە بەرهەم و داهاتی نەوتدا بکەن. لەکاتێکدا بنەماکانی وردبینی هەمووی یەکە، گەر فەرمانبەرەکانی چاودێری دارایی پێشتر کاری وردبینی سەکتەری نەوتیان نەکردبێت ئاسان دەتوانرا ڕاهێنانیان پێ بکرێت. تەنانەت لەناو وردبینەکانی ئەو کۆمپانیایانەی هێنراون بۆ وردبینی چەند وردبینێکی خۆماڵی تیایە کە دەرچوی زانکۆکانی هەرێمن.
ئەگەر ئەوەش نەدەکرا، پەنابردن بۆ حکومەتی ناوەند بژاردەیەکی ئاسانتر بوو لەبەردەست هەرێم چونکە چەندین ساڵە شارەزاییان هەیە لەو بوارەدا دەتوانرا سودیان لێوەربگیرێت لەلایەك، وەلەلایەکی تریش کێشەی شاردنەوەی زانیاری دروست نەدەبوو بەڵکو خزمەتی زیاتری بە ڕوونبینی دەکرد. لە هەمان کاتدا ئەکرا ئەو پارەیەی کە دەدرا بە ووردبینی بگەڕایەتەوە خەزێنەی حکومەت.
لە کۆتایی ڕاپۆرتەکەدا وە لە بەشی ئەنجام گیری ژمارەکاندا دەڵێن، راپۆرتەکەی دیلۆیت پێماندەڵێت ناڕونییەکی زۆر هەیە لە خەرجی نەوتدا، دیار نییە کە حکومەت چەند قەرزی لایەنەکانی لا ماوە؟ پارەیەکی زۆر دەدات بە تاریفەی نەوت لە خاکی تورکیادا و لەوەش زیاتر دەدات بە کرێی بۆری هەرێم. نازانرێت لە بڕی ئەو پارەیەی دراوە بە کۆمپانیا نەوتییەکان چەندی قازانجە و چەندیشی خەرجیەCost Recovery . جیاکردنەوەی خەرجی و قازانج هاوکاردەبێت بۆ هەڵسەنگاندنی. ئەوەی بزانین ئەگەر باج لە کۆمپانیاکان وەربگیرێت چەند داهات زیاد دەکات. هەروەها دەرخەری ئەوراستیەیە کە دەبێت سەرجەم داهات و خەرجی ئاشکرابکرێت، بۆ بەرگرتن لەنەزیفی بەهەدەردان، کاتێك رێڕەوە داراییەکان زانرا چێ هاتووە و چی ڕۆشتووە و بۆ کوێ ڕۆشتووە و لەچیدا بەکارهاتووە ئەوسا دەتوانرێت بە ئاسانی دەست بخرێتە سەر خاڵی لاواز و سەرچاوەی بەهەدەر دان بدۆزرێتەوەوە، لە بەرانبەریشدا خاڵە بەهێزەکانیش دەستنیشان بکرێت، ئەمە هەنگاوە سەرەکیەکانی بەڕێوەبردنی دروستە و بەرەو روونبینی و لێپرسینەوەت دەبات و هاوکاردەبێت تاوەکو لایەنەکان بتوانن چاودێری خۆیان بکەن.