نالی بە دیدێ دی
06:28 - 14/12/2019
68 جار خوێندراوەتەوە
حەكیم مەلا ساڵح
بەشی پێنجەم
كە لە رووی عەشقی مەجازی واتە دڵدارییەوە، دیوانەكەی ئەم شاعیرە پڕ لە هونەرە دەخوێنینەوە، سەرسام دەبین لە ئاستی رستكردن و هۆنینەوەی وشە و تەركیبات و داڕشتندا، هەر ئەمەش وایكردووە كە بە كەڵە شاعیرێكی مەزن بناسرێ و لە دڵی خوێنەرانیدا جێگای تایبەت بگرێت.
ئەمیش بە پشوویەكی درێژی چەند ساڵە و خوێندنەوەی سێبارەی، گەشتم بەوەی كە قەڵەمی لەسەر دابگرم و لای خۆم وایە كە شتێك دەنووسم یا نووسیومە دەیدەمە دەست خوێنەران و داوایان لێ دەكەم ئەگەر هەڵەیەكم كردبێ بۆم راست بكەنەوە، ئەو راستكردنەوەیەش خزمەتێكی دیكەیە بە گوڵشەنی رازی ئەم شاعیرە سەر لە ئاسمان سووەدا. لە گۆشەی ئەم جارەدا دەڵێم نالی عاشق و شەیدا و ناخ دارماڵ لە چركەچركی چریكەی ئەڤین، گەلێ غەزەل و بەیتە شیعری دەخوێنینەوە وەك لەسەر ئافرەت نووسیونی. وەك ئافرەت كە خۆی ناوی دەبات (حەبیبە) یا (مەحبوبە) مان بە ئاشكرا لە دەستدایە، لەم رووەوە دەچینە سەر ژمارەیەك بەیت كە پێداهەڵدانی چاوە. ئەم بەیتانەش لە بەرامبەر ئەو بەیتانەدا رادەگرین كە لەسەر حەبیبە یا مەحبووبە نووسیونی، وەك دەڵێ:
پێم دەڵێن (مەحبووبە) خێل و قیچە مەیلی شەڕ دەكا
خێل و قیچە؟ یا ترازووی نازی نەختێ سەر دەكا.
دیوان ل105
نموونەش بۆ (حەبیبە) دەڵێ:
جەنانی وەك جینان كردم بە ماوا
(حەبیبە) ی ماڵیاوا ماڵی ئاوا.
دیوان ل118.
لە بەیتی سەرەوەدا پێ لەوە دەنێ كە مەحبووبە (چاوی خێل و قیچە) بەڵام بەپێی هونەری بەدیعی كە یەكێكیان حوسنی تەعلیلە ئەو عەیبەی دەگۆڕێ بەوەی كە (ترازووی نازی نەختێ سەردەكا) لەگەڵ ئەمەدا دەبینین لە قەسیدەیەكی تژی و سەرشار لە هونەردا، رۆژانێك دڵی داوە بە (مەستورەی ئەردەڵانی) دیوان. ل 611 -636.
هەروەها لە بەیتەشیعرێكی دیكەیدا، دڵداری لەگەڵ كیژێكدا دەكات كە نازانرێت لە چ رەگەزێكی نەتەوەییە.
(گێل) ئەگەر توركی، (تعال) ئەر عەرەبی
(بێ) ئەگەر كوردی، وە گەر فورسی (بیا).
دیوان ل 123
روون و ئاشكرا دیارە كە ئەمە ئافرەتێكی دیكەیە و دوورە لە حەبیبەی ماڵیاوایی یا مەحبووبەی خێل و قیچ. لە بارەی چاوەوە ئەم بەیتانە بەسەر دەكەینەوە تا نالیمان وەك دڵدارێكی جوانپەرست بێتە دەست.
یەكەم:
عاشقی سونعی حەقم، قوربانی رەنگی قودرەتم
چاوی ماوی، خاڵی شین، كوڵمی سپی، زوڵفی سیا.
ل126
چاوی كاڵ دڵگیر و جوانە و دوورە لە چاوی مەحبووبەوە. لە زمانەكەماندا ماوی بە واتای (كەوە)ش دێت، كە شینی كاڵ دەگەیەنێت. لەم رووەوە وشەمان هەیە كە (كەوە) ی پێوەیە وەك (ملەكەوە و كێلەكەوە) یا لە ناو جافدا بە خۆڵەمێش دەگوترێ (خۆڵەكەوە) یا مارێ رەنگی شینی كاڵ بێ پێی دەگوترێ (كەوەمار) تەنانەت وشەی (كەو) یش كە پەڕەكانی خۆڵەمێشین هەر لەو ریشەیە. مەبەست ئەوەیە كە (كەوە) ش رەنگێكی سەربەخۆیە و جیایە لەوەی بە دوایدا دەڵێ: خاڵی شین.
دووەم:
نرگسان توكە خواب همە عالم بردند
خفتگانند ولی رهزن بیمارانند.
ل176.
واتە: دوو نێرگسەكەی چاوت خەڵكی هەراسان كرد و خەوی زڕاندن و هەروەها بوونەتە چەتە و رێگر. بەم پێیە ئافرەتێك چاوی وەك گوڵی نێرگس جوان و لەبار بێ، دیارە چاوی ئافرەتێكی دیكەیە نەك حەبیبە.
سێیەم:
خاو بێ خاوی دوو زوڵفی خاوم ئەز
چاوە چاوی یەك غەزالە چاوم ئەز.
ل232.
هەموو دەزانین كە چاوی ئاسك جوانە و لە شیعری فارسی و عەرەبیشدا نموونەی هەیە، لەمەدا چاوی ئاسك و خێل و قیچ لە یەكەوە دوورن.
چوارەم:
كە لێڵ و سوور و كول بوو چاوی تیژت
ئەوەندە پێی دەڕێژی خوێنی ناحەق.
ل261.
چاوت هیندە تیژ و گەشن بە تیری نیگا ئەوەندە خوێنی عاشقانی رشتووە، تا بەو چەشنە لە جوانییەوە گۆڕاوە بۆ (لێڵ و سوور و كول) ئەمەش پەسن و پیا هەڵدانێكی هونەرییە.
پێنجەم:
وەك توڕڕەیی پێچیدەیی تۆ ساغ و شكستەم
وەك نەرگسی نادیدەیی تۆ خۆش و نەخۆشم.
ل291
ئەم بەیتە لەدیوانەكەدا بە هەردوو دیوەكەیدا جوان لێكدراوەتەوە، بەڵام ئەوەی تێدا دەردەكەوێ (نەرگسی نادیدە) كە دەبێتە(چاوی نەبینراو)یا(چاوی نەبینین)ئەوە دەگەیەنێت كە بەپەچە داپۆشراوە، ئەی لە(توڕڕەیی پێچیدە) چیبكەین كە دیارەو بەدەرەوەیە؟! چاو داپۆشرابێ و(توڕڕە) بە دەرەوەبێ گونجاو نییە، دەبێ پێچیدە بە واتای پێچراوە بخوێنینەوە، واتای پێچانەوە لە ناو شتێكدا، كە ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت یار سەرپۆشی پۆشیوە.
شەشەم:
گەلێ شێرو پوڵەنگو بازو شاهێنی شەهەنشاهی
وەكو (نالی) بە دڵ نێچیری راوی چاوی جادوتن.
ل340
چاوی جادوكار واتە سیحری جوانی بنوێنێ دوورە لە چاوی مەحبووبەوە. شێر و پوڵەنگ لە زەویدان، باز و شاهێنیش ئاسمانین، بەم پێیەو دەگەیەنێت: نالی بە بەرزایی ئاسمانەوە یاخود لە زەویدا بێ، هەر نێچیرێكە و چاوی سیحربازت راوی دەكات. (برا گەورەكەم بەم شێوەش دەبێت) ئەمە نالییە و شیعری دوو یا سێ جۆر داڕشتن.
حەوتەم:
بنازم دڵبەری خۆم چەندە پڕ وەسف و چ بێ عەیبە
بە چاو مەست و، بە دڵ هۆشیار، بە ئەبرۆ جووت و هەم تاقە.
ل464
(چ بێ عەیبە) و (بە چاو مەست) ئافرەتێكی ترە، لەگەڵ ئەمەشدا چاوی بە مەست دیاری كردووەكە جوانی تێیدا جیلوەی دێ، لە بەیتی پێشەوەشدا چاوی بە نەرگس چواندووە، وەك دەڵێ:
رەیاحین پەرچەم و، لالەكولاهو، یاسەمەن توڕڕە
بە نەفشە خاڵ و، نەرگس چاو و، گوڵزار و سەمەن ساقە.
هەشتەم:
شەربەتی عوننابی لێوی شەككەر و بادامی چاو
سەرووی قەدت راستە ئەنواعی سیماری گرتووە.
ل546
بادام كە چوالەشی پێدەگوترێ، چواندنی چاو پێی جوانكاری شیعرییە و لای شاعیری دیكەش هەمان چواندنم بەرچاو كەوتووە. بادام كە پێگەی رەنگی زەرد وەردەگرێ. ئەم ئافرەتەش كە نالی دڵی پێداوە، دیارە رەنگی گلێنەی چاوی زەرد بووە.
نۆیەم:
ئەی خەستەیی چاوت هەموو ئاهویی تەتاری
وەی بەستەیی زوڵفت هەموو شێرانی شكاری.
ل653
چاوی مەست و كەیلت وەك چاوی هەموو ئاسكەكانی هەرێمی تەتارن...هتد. ئەم پیاهەڵدانە جوانەش دوورە لە چاوی لار. تەتار هەرێمێكە لە رۆژهەڵاتی ئاسیا، لە كۆنەوە بەوە دیاریكراوە كە ئاسكی زۆرە.
دەیەم:
یادی چاوی بە فوتوورت لە دەرووندا مەرەزە
غەمی زوڵفی بە خەمت بوو لە دڵمدا بەگرێ.
ل659
فتوورت واتە مەست و خەواڵووت، ئەمەش لە شیعری كلاسیكیدا جوان و دڵپەسەند دەگەیەنێت كە نموونەیە بۆ چاوی جوان و دڵگیر.
یازدەیەم:
(بحمدلله) دووچاوی یارم ئۆخەی
بەبێ مەی مەستە، بێ مەی مەستە بێ مەی.
ل713
لێرەشدا چاوی مەست و خومار خۆی دەنوێنێ و دوورە لەو مەبەستەوە كە قسەمان لەسەر كردووە. لەم بەشەدا ناوی حەبیبە، مەحبووبە و مەستوورە دیارن، بەڵام بەیتەكانی دیكە تەنیا پیا هەڵدانیان تێدایە و ناو دیارنییە، بۆیە وەكو ئاماژەمان پێكرد، نالی جوان پەرست بووە و نیگای لەسەر هەركچێكی جوان گیرسابێتەوە، بە عیشقی خۆی كاڵای بە باڵای بڕیووە. یاخود لە نالی وردەكار ئەوەش چاوەڕێ دەكرێ كە لە وشەی (مەست) ی چاودا چوار پیتە سەرەتاكەی ناوی (مەستوورە) بێت. هەر با نموونەی بڕگەی دووەمی ئەم بەیتە وەرگرین (بەبێ مەی مەستە، بێ مەی مەستە، بێ مەی) واتە مەستوورە بێئەوەی مەیی خواردبێتەوە هەردوو چاوی مەست و خومار دەنوێنن.