هەرێم لەبەردەم مەترسییەکانی هەموارکردنەوەی دەستوردا
10:07 - 01/12/2019
"زەمەن"
رۆژی ١ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٩ خۆپیشاندانی ناڕەزایی شەقامی عێراقی دەستی پێکرد، هەرچەندە ئەوە یەکەمجار نییە شەقامی عێراقی خۆپیشاندان دەکات و لەسەر شەقامەکانی ناڕەزایەتی نیشان دەدات، بەڵام وا دیارە یەکەمجارە کە شەقامی عێراقی ئەم جۆرە لە خۆپیشاندەر بەخۆیەوە دەبینێت کە داواکاری یەکەمی بریتیە لە “نیشتمانێکی شکۆدار”، کە لە دەرەوەی دابەشبوونە تائیفی و مەزهەبی و حزبیەکانی پێشووتر، خەڵکی شارە جیاوازەکانی عێراق بەشداری تێدا دەکەن و تا ئێستا زیاتر لە ٣٠٠ کوژاروو نزیکەی ١٥ هەزار برینداری لێکەوتووەتەوە.
خۆپیشاندانەکانی ئۆکتۆبەر لە سەرەتاوە هاوشێوەی خۆپیشاندانەکانی پێشووتری شەقامی عێراقی، داخوازی باشکردنی خزمەتگوزاری و هەلی کارو پێدانی دەرفەتی یەکسان بە هەموو کەسێک، بەشێک بوون لە داخوازییە سەرەکیەکانی خۆپیشاندەران، بەڵام لە دوای ٢٥ی ئۆکتۆبەرو بەرفراوان بونی رووبەری خۆپیشاندانەکان، سەقفی داخوازی خۆپیشاندەرانیش بەرزبووەو داخوازی هەموارکردنەوەی دەستوری عێراقیش وەک بەشێکی گرنگ لە داخوازییە سەرەکییەکانی خۆپیشاندەران چەسپا. هەرچەندە بە بڕوای چاودێران ئەو داخوازیەش بەشێکە لە هەوڵی بە سیاسیکردنی ناڕەزایەتیەکانی شەقام.
هەرچۆنێک بێت بانگەشەی هەمواری دەستوری عێراقی لەمڕۆدا لە هەموو بابەتەکانی دیکە گەرمترە.
چیرۆکی دەستوری عێراقی ساڵی ٢٠٠٥
لە دوای ساڵی ٢٠٠٣ەوە کاتێک سیستمێکی نوێی حوکمڕانی لە عێراقدا لە دایک دەبێت، بە دوایدا چەندین کێشەو قەیرانی نوێ و جیاواز بەرۆکی عێراق دەگرن، لە وڵاتێکدا کە پێشتر خۆی لێوانلێو بوو لە چەندان قەیران و ئاریشەی جیاواز، بەڵام لە ژێر فشارو توندوتیژی رژێمێکی وەکو حیزبی بەعسدا بەر لە تەقینەوەو دەرکەوتنیان، گیرابوو.
دوای ساڵی ٢٠٠٣ و کەوتنی رژێمی بەعس و هەرسێ دەسەڵاتەکانی یاسادانان و دادوەری و جێبەجێکردن، دواتریش هەڵوەشاندنەوەی دەستوری ساڵی ١٩٧٠، ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بڕیاری ژمارە ١٤٣٨ی دەرکرد، کە دەسەڵاتی هێزی هاوپەیمانانی بە سەرکردایەتی ئەمریکا ناچارکرد بەرپرسیارێتی نوسینەوەی دەستورێکی کاتی هەڵبگرێت، تاوەکو گەلی عێراق بتوانن لە رێگەیەوە دەستورێکی هەمیشەیی و حکومەتێکی نیشتیمانی دابمەزرێنن.
ئەوەبوو مادەی ٦١ لە یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت بۆ قۆناغی راگواستنەوە دەسەڵاتی یاسادانانی پابەندکرد بە نوسینەوەی دەستورێکی هەمیشەیی لە ماوەیەکی زەمەنی کە لە ١٥ی ئابی ٢٠٠٥ تێپەڕ نەبێ.
لە ٨ی ئایاری ٢٠٠٥ کۆمەڵەی نیشتمانیی راگوزەر “ئینتیقال”ی، لیژنەیەکی ٥٥ کەسی پێکهێنا بۆ نوسینەوەی دەستورێکی هەمیشەیی بۆ وڵات، لیژنە ٥٥ کەسییەکە لە ٢٨ ئەندامی هاوپەیمانی شیعەکان و ١٥ ئەندامی هاوپەیمانی کوردستانی و٨ ئەندامی لیستی ئەلعێراقیەو چەند ئەندامێکیش لە کەمە نەتەوەکان، پێکهێنا.
هومام حەمودی کە سەر بە ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی ئیسلامی بوو، سەرۆکایەتی لیژنەکەی پێ سپێردرا، دواتر بڕیاردرا ١٥ ئەندامی عەرەبی سوننەش بەشداری لیژنەکە بکەن، هەرچەندە مافی دەنگدانیشیان نەبوو لە لیژنەکەدا، بەوپێیەی لە دەرەوەی ئەنجومەنی نیشتمانی بوون. لیژنەکە کارەکانی بەسەر چەند لیژنەیەکی بچوکتردا دابەش کردبوو، کە بریتی بوون لە:
لیژنەی بنەما سەرەکییەکان بە سەرۆکایەتی ئەحمەد ئەلسافی.
لیژنەی مافەکان و ئەرکە گشتییەکان، بە سەرۆکایەتی خوزەیر خزاعی.
لیژنەی سیستمی حوکمڕانی و دامەزراوەکانی دەوڵەتی فیدڕاڵی، بە سەرۆکایەتی سامر غەزبان.
لیژنەی دامەزراوەکانی حکومەتە هەرێمییەکان، بە سەرۆکایەتی سەعدی بەرزنجی.
لیژنەی گرەنتییە دەستوریەکان، بە سەرۆکایەتی حسێن عەزاب.
لیژنەی حوکمە کۆتایی و ئینتیقالییەکان، بە سەرۆکایەتی عەبدولخالق زەنگەنە.
دوای ئامادەکردنی رەشنوسی دەستورەکە، رۆژی ١٥ی ئۆکتۆبەری ٢٠٠٥ لە راپرسییەکی جەماوەرییدا توانی رەزامەندی خەڵکی عێراق بەدەستبهێنێ و ٧٨ لە سەدی بەشداربوانی راپرسییەکە بە بەڵێ دەنگیان بە دەستورەکەداو پەسەندیان کرد.
دواتر و دوای هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکەی مانگی کانونی یەکەمی ٢٠٠٥، بە پێی مادەی ١٤٤ دەستوری هەمیشەیی عێراق چووە بواری جێبەجێکردنەوەو کاری پێکرا.
پەیوەندی دەستور بە قەیرانەکانی عێراقەوە
دەستور بەڵگەنامەیەکی سەرەکییە بۆ بنەماو کۆڵەکە بنەڕەتییەکانی دەوڵەت، بەوپێیەی ستراکچەری سیستمی حوکمڕانی پێکدەهێنێت لە هەردوو رووە یاسایی و سیاسیەکەیەوە، هەربۆیە دەستور لە رووی یاساییەوە دواجار دەبێتە سەرچاوەی هەموو یاساکان و نابێت هیچ دەقێکی یاسایی کە دەسەڵاتی یاسادانان دایدەڕێژێت پێچەوانەی چوارچێوەو بنەما گشتییەکانی دەستوری وڵات بوەستێتەوە.
لە رووی سیاسیشەوە، دەستور شوناسی دەوڵەت و سیستمی حوکمڕانی و رێکخستنی کاری سێ دەسەڵاتەکە دیاری دەکات. هەروەکو پارێزەری ئەو ماف و ئازادیانەشە کە بۆ هاونیشتمانیانی دەستنیشانکردووە.
بەشێک لە پسپۆڕانی دەستوریی، پێیانوایە دەستوری هەمیشەیی عێراق ٢٠٠٥، بە بەراوورد بە دەستوری وڵاتانی دیکەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، دیموکراسیترو لیبراڵتر خۆی دەنوێنێ، ئەگەرچی هەتا ئێشتاش بەشێکی گرنگ لە ماددە دەستورییەکانی دەستورەکە وەکو خۆی جێبەجێ نەکراوە، کە ئەگەر جێبەجێ بکرانایە رەنگە دۆخی عێراق ئاڕاستەیەکی دیکەی وەربگرتایە.
ئەمە سەرباری ئەوەی هەندێ ماددەی دیکەی بەشیوەیەکی دوور لە ناوەڕۆکی خۆی جێبەجێکراوە کە ئەوەش کاریگەری خراپی دروستکردووە لەسەر شێوازی حوکمڕانی دواتریش ئاستی گوزەران و بژێوی خەڵک.
بەڵام دوای ١٤ ساڵ لە نوسینەوەی دەستوری هەمیشەیی، بارودۆخی سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتی لە عێراق لە تاریکترین دۆخەکانیدا دەژی.
گەندەڵی رێژەیەکی هێندە ترسناکی تۆمارکردووە، دەوڵەتی عێراقی هێناوەتە سەر خەرەندی رووخانێکی حەتمی. بێکاری و نەبونی خزمەتگوزاری و زیادبونی ئەو خێزانانەی لە خوار هێڵی هەژارییەوەن، لە سیما دیارەکانی ناسینەوەی ئەم قۆناغەی حوکمڕانییە لە عێراقدا، ئەوە لە کاتێکدایە کە عێراق خاوەنی یەدەگێکی گەورەی نەوتەو رۆژانەش نزیکەی ٤ ملیۆن بەرمیل نەوت هەناردە دەکات.
پرسیاری سەرەکی لێرەدا ئەوەیە ئایا دەستوری ساڵی ٢٠٠٥ تا چەند پەیوەستە بە بەرجەستەکردنی ئەو کێشەو قەیرانانەوە؟ بە دیوێکی دیکەدا ئایا هەمواری دەستور دەتوانێت ببێتە ماکی چارەسەری ئەو قەیرانانە؟
وەڵامی ئەو پرسیارانە رای جیاوازی لە شەقامی عێراقیدا دروستکردووە. هەردوو لایەن پاساوی لۆجیکی بۆ وەڵامەکانیان دەهێننەوە. هەندێک پێیوایە جێبەجێ نەکردنی دەستور بووەتە هۆی کێشەو لەلایەکی دیکەوە هەندێکی تر دەڵێن کێشەکە دەستورە، هەربۆیە پێویستی بە هەموارکردنەوەوە هەیە.
یەحیا ئەلمحمەمەدی پەرلەمانتاری فراکسیۆنی میحوەری نیشتمانی دەڵێت “کێشەکانی ئێستا هەموارکردنەوەی دەستور نییە بەڵکو جێبەجێ نەکردنی خودی دەستورەکەیە، چونکە دواجار لیژنە یاساییەکانی هەموارەکە ناچار بە گوێگرتن لە تەفسیری سیاسییەکان دەکرێن، سیاسییەکانیش ژۆک نابن و هەرگیزیش کۆک نەبوون لەسەر کۆمەڵێک بەهای گشتی و هاوبەش لە خزمەتی وڵاتدا، بەڵکو هەر لایەنێک دەخوازێت بەپێێ بەرژەوەندییە تائیفی و سیاسییەکانی خۆی ماددەیەک کەم بکاتەوە یان ماددەیەک زیاد بکات، لەبەرئەوە پرۆسەی هەموارکردنی دەستور لە ئێستادا هەرچۆنێک بەڕێوە بچێت بارگاوییە بە هەژمونی سیاسییەکان و هاوتەریب بە بەرژەوەندی ئەوان ئاڕاستە دەکرێت، هەربۆیە بە بڕوای من هەموارکردنی دەستور جگە لە گەڕانەوە بۆ خاڵی سفری ململانێ و ناکۆکی تائیفی هیچی دیکەی لێ بەرهەم نایەت”.
لە بەرامبەردا د. بوشرا ساڵح پسپۆڕی یاساو زانستە سیاسیەکان دەڵێت “پرۆسەی هەموارکردنەوەی دەستور سودێکی زۆری هەیە، چونکە دەستورێکی باش حکومەتێکی باش بەرهەم دەهێنێت، حکومەتێکی باشیش دەتوانێت ژیان و گوزەرانی خەڵکی وڵات بەرز بکاتەوەو هەموو ئەو قەیران و گیروگرفتانە چارەسەر بکات کە ساڵانێکی زۆرە خەڵکی عێراقیان گیرۆدە کردووە.
د. بوشرا نمونەی ماددەی ٦٣ی دەستور دەهێنێتەوە کە ماف و ئیمتیازاتە داراییەکانی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەرانی دیاریکردووە تەنها بەوەی “بە پێی یاسا رێک دەخرێت”، د. بوشرا دەڵیت “ئەم ماددەیە وایکرد لە رابردوودا بودجەیەکی زۆری دەوڵەت بە فیڕۆ بچێت چونکە ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران یاسایەکیان بۆ ئیمتیازاتی خۆیان دەرکرد کە جگە لە دەوڵەمەندکردنی پەرلەمانتاران و بەهەدەردانی بودجەی گشتی شتێکی دیکەی لێ بەرهەم نەهات، هەربۆیە بە بڕوای ئەو پسپۆڕە یاساییە ماددەی ٦٣ زۆر پێویستە هەموار بکرێتەوە”.
لە هەوڵێکدا بۆ هەڵمژینی توڕەیی و ناڕەزایەتیەکانی شەقامی عێراقی، ئەنجومەنی نوێنەران کۆتایی مانگی ئۆکتۆبەر بڕیاری پێکهێنانی لیژنەیەکی پەرلەمانیدا بۆ هەموارکردنەوەی دەستوری عێراق، کە لە ١٨ ئەندام پێکهاتووە بە سەرۆکایەتی فالیح ئەلساریی سەرۆکی فراکسیۆنی حیکمەی ئۆپۆزسیۆن لە ئەنجومەنی نوێنەران.
بەڵام لیژنەکەو ئەندامەکانی لە هەمان ئەو سیاسییانە پێکهاتوون کە خۆپیشاندەران بە بەرپرسیاری سەرەکی دۆخی قەیرانئامێزی عێراقیان دەزانن لە دوای ساڵی ٢٠٠٣ەوە.
ئیحسان شمەری، سەرۆکی ناوەندی بیرکردنەوەی سیاسی عێراقی دەڵیت هەر لە سەرەتاوە پێکهێنانی لیژنەکە لەسەر بنەمای پشکپشکێنەی تائیفی دیاریکراون، دیاریکردنی فالیح ئەلسارییش بۆ رازییکردنی رەوتی حیکمەی ئۆپۆزسیۆن بووە، کە ئێستا لە سەرۆک وەزیارن عادل عەبدولمەهدییەوە زۆر نزیکن.
لیژنەکە پێویستە پێشنیازەکانیان ئامادە بکەن لە ماوەیەکی زەمەنیدا لە چوار مانگ زیاتر نەبێت، هەر لەو چوارچیوەیەدا لیژنەکە پێگەیەکی ئەلیکترۆنیان کردۆتەوە بۆ وەرگرتنی پێشنیازە جیاوازەکانی سەرجەم چین و توێژەکانی کۆمەڵگەی عێراقی هاوکات لیژنەکە داوای لە نەتەوە یەکگرتووەکانیش کردووە بە پسپۆڕیی دەستوریی و یاسایی هاوکاری و کۆمەکی بکات.
یەکێک لەو بابەتانەی کە زۆرێک لە سیاسیەکان داوای هەموارکردنەوەی دەکەن، پەیوەستە بە داداگای ئیتیحادی یان دادگای دەستوری، کە بەرزترین دەسەڵاتی دادوەرییە بۆ یەکلاکردنەوەی کێشە دەستورییەکان.
لە گرنگترین ئەو بابەتانەی جێگای مشتومڕن بۆ هەموارکردنەوە بریتین لە بابەتی نەوت و گازو ماددەی ١٤٠ی پەیوەست بە ناوچە جێناکۆکەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵی، هەروەها یاسای دەستە سەربەخۆکان و ئەو دەسەڵاتانەی بە سەرۆک وەزیران دراوە لە دیاریکردنی وەزیرو پارێزگارەکان و لەکارخستنیان.
گرنگترین ئەو بابەتانەی کە جێگەی گفتوگۆن و بە باش دەزانرێن هەموار بکرێنەوە، بابەتی سیستمی حوکمڕانییە، پەرلەمانی بمێنێتەوە یان بکرێتە سەرۆکایەتی. هەروەها ماددەی ٧٦ی دەستور پەیوەست بە دیاریکردنی کوتلەی زۆرینەوە، هەروەها بابەتی پارێزگارەکان و ئەنجومەنی پارێزگاکان، ئایا پارێزگار لە لایەن خەڵکەوە راستەوخۆ هەڵببژێردرێ یان هەروەکو ئێستا بمێنێتەوە. جگە لەوانەش رێژەی نوێنەرایەتی دەنگی خەڵک لەلایەن ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەرانەوە، ئایا هەر پەرلەمانتارێک نوێنەرایەتی ١٠٠ هەزار کەس بکات یاخود زیاتر.
سەرباری ئەوانەش بابەتی یاسای هەڵبژاردن ئایا دەستور گرەنتی بکات یاخود نا؟ هەروەها یاسای نەوت و گازیش بابەتێکی دیکەیە کە داوای هەموارکردنەوەی دەکرێت.
ئەگەرەکانی هەموارکردنی دەستورو ئاستەنگەکانی
لە تشرینی دووەمی ٢٠٠٦ ئەنجومەنی نوێنەران لیژنەی هەموارکردنەوەی دەستوری پێکهێنا، بەڵام ئەو دەمە خودی دەستور خۆی رێگر بوو لە هەموارکردنەوەی دەستور پاشان لایەنە سیاسییەکانیش بە باشیان نەدەزانی ئەو بابەتە بوروژێنن لە دۆخێکدا کە وڵات بە تەنگژەیەکی سیاسی زۆر سەختدا تێپەڕ دەبوو.
هەتا ساڵی ٢٠١٤ ئەگەری هەموارکردنەوە کارێکی تاڕادەیەک مەحاڵ بوو بەوپێیەی ماددەی ١٢٦ هەموو پرۆسەیەکی هەمواری راگرتبوو تا تێپەڕینی دوو خولی پەرلەمانی کە ٨ ساڵی دەکرد واتە لە ٢٠٠٥ هەتاوەکو ٣٠١٣، بەڵام بەهۆی درێژکردنەوەی ماوەی پەرلەمانی لە ساڵی ٢٠١٣دا کۆتە زەمەنییەکە هەتا ساڵی ٢٠١٤ درێژەی کێشا. بەڵام لە ئێستادا ئەو کۆتە زەمەنییە تێپەڕیوە کە دەستور دیاریکردبوو
د. رەوافید محەممەد، سەرۆکی بەشی توێژینەوە یاساییەکان لە زانکۆی کەربەلا هەرجارێک باسی هەمواری دەستوری عێراقی دەکرێت قسە بەربڵاوەکە دەوترێتەوە “دەستوری عێراق جامیدەو هەموارکردنەوەی قورس و مەحاڵە”. بەڵام ئەم قسەیە هەم دیوی راستی هەیەو هەم دیوی ناڕاستیش، چونکە بە بڕوای د. رەوافید دەستور خۆی میکانیزمەکانی هەموارکردنەوەی داناوە ئەوانیش لە ماددەی ١٢٦ و ماددەی ١٤٢ لە دەستوری عێراقدا مادەی ١٢٦ لە دەروازەی حوکمە کۆتایی و ئینتیقالیەکان شێوازی هەموارکردنەوەی دەستورو میکانیزمەکانی ئەو پرۆسەیەی دیاریکردووە کە ئەویش بەم شێوەیەیە:
یەکەم. سەرۆک کۆمارو سەرۆک وەزیران پێکەوە یاخود پێنجیەکی ئەندامانی پەرلەمان پێشنیازی هەموارکردنەوە دەستور دەکەن.
دووەم. هەمواری بنەما سەرەکییەکانی دەستور ناکرێت کە لە بەشی یەکەم و بەشی دووەمی تایبەت بە مافەکان و ئەرکە گشتییەکاندا هاتووە، مەگەر دوای دوو خولی هەڵبژاردنی یەک بە دوای یەکدا بێت. ئەوەش دەبێت بە رەزامەندی سێیەکی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران و رەزامنەدی گەل لە رێگەی راپرسی گشتی بێت، ئەویش دوای پەسەندکردنی لەلایەن سەرۆک کۆمارەوە لە ماوەی ٧ رۆژدا.
سێهەم. نابێت هەمواری ئەو ماددانەی دیکە بکرێت کە لە بەندی دووەمی ئەم مادەەیەدا ئاماژەیان بۆ نەکراوە، مەگەر دوای رەزامەندی سێیەکی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەراو رەزامەندی گەل لە رێگەی راپرسیی گشتی، ئەویش دوای پەسەندکردنی لەلایەن سەرۆک کۆمارەوە لە ماوەی ٧ رۆژدا.
چوارەم. نابێت هیچ ماددەیەکی دەستوری هەموار بکرێتەوە کە دەسەڵاتی هەرێمەکان کەم بکاتەوە، بە تایبەتی ئەو دەسەڵاتانەی لە چوارچێوەی تایبەتمەندییەکانی دەسەڵاتە حەسرییەکانی دەسەڵاتی ئیتیحادییدایە، مەگەر بە رەزامەندی دەسەڵاتی دادوەری هەرێمەکە ئەنجام بدرێ، هەروەها دوای رەزامەندی زۆرینەی خەڵکی هەرێمەکە لە راپرسییەکی گشتیدا.
پێنجەم. لە کاتی راستاندن نەکردنی لەلایەن سەرۆک کۆمارەوە، هەموارەکە بە راستیندراو هەژمار دەکرێت لە لایەن سەرۆک کۆمارەوە دوای تەواو بونی ئەو ماوەیەی لە بەندی دووەم و سێهەمی ئەم ماددەیەدا ئاماژەیان بۆ کراوە.
هەموارکردنەوەی دەستوری عێراق زادەی خۆپیشاندانەکانی مانگی ئۆکتۆبەر نییە، بەڵکو لە زۆر وێستگەی زەمەنی ١٥ ساڵی رابردوودا ئەم پرسە وەکو داخوازی سیاسی زۆر لایەن و فراکسیۆنی پەرلەمانی بەرزکراوەتەوەو خراوەتەڕوو.
لە خولەکانی پێشتردا زۆر سەرکردەی سیاسی داوای هەمواری دەستوری عێراقییان کردووە، لەوانە نوری مالیکی سەرۆک وەزیرانی پێشوتری عێراق. هەرچۆنێک بێت داخوازییەکان بۆ هەموارکردنەوەی دەستور ئێستا بووەتە خواستێکی جەماوەری سیاسی و بەشێوەیەکی بەهێز ناوەندە بڕیاربەدەستەکانی عێراقیشی گرتوەتەوە، بە تایبەتی دوای بەرفراوان بوونی خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتیەکانی شەقام لە بەغداو پارێزگاکانی دیکەی باشوری عێراق.
بەڵام چاودێران و پسپۆڕانی یاسایی ئاماژە بەوە دەکەن کە دەستوری عێراق ئاسان هەموار ناکرێت، چونکە لە شێوەی دەستورە جامیدەکانە کە هەموارکردنەوەی پێویستی بە چەندین رێوشوێنی قورس هەیە، لانیکەمی ئەو رێوشوێنانە بریتین لەوەی کە دەبێت پرۆسەی هەموارەکە ناتەبا نەبێت لەگەڵ ئەو میکانیزمانەی کە خودی دەستور بۆ پرۆسەی هەموارکردنەکەی دیاریکردووە، ئەوەش لە باشترین حاڵەتیدا پێویستی بە ئیرادەیەکی سیاسی کۆک و دەستەجەمعی و تەوافوقی نێوان سەرجەم پێکهاتە جیاوازەکانی عێراق هەیە، ئەوەش ئەو شتەیە کە لە دوای ٢٠٠٣ەوە لە نێو هاوکێشە سیاسییەکانی وڵاتدا لە غیابێکی قوڵدا دەژی.
واسیق هاشمی، شرۆڤەکاری سیاسی دەڵێت هەموارکردنەوەی دەستورو کەمکردن یان زیادکردنی ماددەی دیکە بۆی، کارێکی ئاسایی و سروشتیەو لە زۆر وڵاتی دیموکراتی دونیاش ئەنجامدراوە، بەڵام ئەوەی لە عێراق کارەکەی سەختکردووە، نەبوونی کۆدەنگییەکی سیاسییە لەنێوان لایەنەکاندا”. واسیق ئاماژە بەوە دەکات هەموو پێکهاتەو لایەنە سیاسییەکان بەرژەوەندی سیاسی و ئابوری جیاوازی هەیەو هەر لایەنێکیش دەیەوێت هەموارەکە هاوتەریب بەو خواستانەی خۆی بڕوات.
هەرێمی کوردستان لەبەردەم مەترسییەکانی هەموارکردنەوەی دەستوردا
د. بوشرا حسێن، پسپۆڕی یاساو زانستە سیاسیەکان دەڵێت کورد لە دەمی نوسینەوەی دەستوری هەمیشەیی عێراقدا ساڵی ٢٠٠٥، شارەزایی سیاسی خۆی بەکارهێناو دەرفەتەکانی بارودۆخی ئەوکاتی عێراقی قۆستەوە بۆ جێگیرکردنی چەندەها بڕگەو مادەی جیاواز لە دەستورەکەدا بۆ پاراستنی پێگەو بەرژەوەندییەکانی خۆی هەروەها دەشڵێت ئەو جۆرە ئیتیحادەی کورد لە دەستوردا جێگیری کرد فیدراڵی نەبوو بەڵکو کونفیدراڵی بوو، لە هەموو ئەوانە گرنگتر دەستنیشانکردنی چەند ناوچەیەک بوو بە ناوی ناوچەی ناکۆکی لەسەر کە لە مادەی ١٤٠دا جێگیریانکرد، هەرچەندە مادەکە جێبەجێش نەکراوە بەڵام هەربوونی لە نێو دەستوردا بە یاسایی کردنی پرسێک و ئیعتیراف کردنە بە داخوازییەک کە کوردەکان لەمێژە شەڕیان لەسەری کردووە.
لە مانگی ئایاری ٢٠١٧دا دادگای فیدراڵی باڵا رونکردنەوەیەکی شیکارئامێزی دەربارەی میکانیزمەکانی دەستور دەرکرد بە پێی ماددەی ١٢٦ و ماددەی ١٤٢، ئەویش لەسەر داوای سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران.
بەپێی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی باڵا “جێبەجێکردنی ماددەی ١٢٦ی دەستور لەکاتی پێشکەشکردنی پێشنیازی هەموارکردنەوەی ماددەیەک یان زیاتر ئەنجام نادرێت هەتاوەکو بابەتی هەموارەکە وەک ئەو رێوشوێنانە ئەنجام نەدرابێت کە ماددەی ١٤٢ بەندی یەکەمی دەستور هاوتەریب نەبێت”.
د. رەوافید محەممەد دەڵێت بە پێی ئەو بڕیارە بێت کە ژمارە ٥٤ی فیدراڵی ساڵی ٢٠١٧ی لەسەرەو رۆژی ٢٢ی ئایاری ٢٠١٧ دەرچووە جێبەجێکردنی میکانیزمەکانی هەموارکردنەوە لە ماددەی ١٤٢ دەبێت پێش جێبەجێکردنی میکانیزمەکانی هەموارکردنەوە بێت بە پێی ماددەی ١٢٦.
بەپێی ماددەی ١٤٢ بەندی دووەم دەبێت “هەموو هەموارە پێشنیازکراوەکان بە یەک پاکیج لەلایەن لیژنەی هەموارکردنەوەی دەستور پێشکەشی ئەنجومەنی نوێنەران بکرێت، بابەتەکەش بە پەسەندکراو هەژمار دەکرێ ئەگەر زۆرینەی رەهای پەرلەمان دەنگیان لەسەر دا. هاوکات پێویستە بخرێتە راپرسی گشتییەوەو زۆرینەی گەل پەسەندی بکەن. ئەوە جگە لەوەی نابێت دەنگدەرانی سێ پارێزگا یان زیاتر رەتی بکەنەوە.
وەزیرێکی پێشووی عێراق لە کابینەکەی مالیکی دەڵێت لایەنی کوردی چەندین بەربەستی یاسایی و ستراتیژییان لە دەستوری عێراقدا جێگیرکردووە، بۆ ئەوەی بەر لە هەر هەموارکردنەوەیەک بگرێت بەرامبەر ئەو ماددانەی خواستەکانی کوردیان لە دەستوردا جێگیرکردووە، کە لە داهاتوودا رەنگە بۆ دەستور ئەنجام بدرێت ئەویش بە پێی ماددەی ١٤٢، بەوپێیەی ئەگەر سێ پارێزگا یان زیاتر دژی هەموارەکە دەنگیاندا ئەوا هەموارەکە بە هەژمارنەکراو حساب دەکرێت، دیاریکردنی سێ پارێزگاش وەکو ئاماژەیەکە بۆ هەر سێ پارێزگای هەولێرو سلێمانی و دهۆک.
هەربۆیە بە بڕوای ئەو وەزیرەی پێشووی عێراق هەر هەموارکردنەوەیەک رەزامەنی لایەنی کوردی لەسەر نەبێت، بە مردوویی لەدایک دەبێت.
هاوکات واسیق هاشمیش هاوڕایە لەوەدا کە پرۆسەی هەموارکردن لە عێراقدا سەرناگرێت ئەگەر لایەنی کوردی رەزامەند نەبێت لەسەری، بەوپێیەی ئەوە لە دەستوردا جێگیرکراوە، واسیق دەڵێت “پێش هەموو هەوڵێک پێویستە گفتوگۆ لەگەڵ لایەنی کوردیدا ئەنجام بدرێت و ئەوان دڵنیا بکرێنەوە لەوەی کە هەمواری دەستور لە زیانی ئەوان نییە”.