نالــــــی بە دیدێ دی
بەسەركردنەوەی بەرچاكێ وشە
12:27 - 28/11/2019
85 جار خوێندراوەتەوە
ئەڵقەی چوارەم
(ئەم نووسینە، خوێندنەوەیەکی جیاوازە بۆ نالی، بە چەند بەشێک، لە (کولتووری زەمەن) دوو هەفتە جارێ بڵاوی دەکەینەوە.)
46- دامەنی پاكی مەداری دائیرەی خامەك نییە
خوێنی مەقتوولانە وا دامێنی یاری گرتووە.
ل546
بۆ وشەی (دامەنی) نوسخەكانی (عم، ت و عب) راستن كە (دامانی) یان نووسیوە، چونكە بەم شێوە لەگەڵ (دامێنی) میسرەعی دوودا هونەری جیناسی لاحیق پێكدێنن. وشەی (خامەك)یش لەسەری نووسراوە: قوماشێكی ئاوریشمە گەلێ رەنگی هەیە، رەنگی هەرە باوی مۆرە. كاكەی بەڕێزم ئەوە راستە و لایەكی مەبەستی نالییە، دیوەكەی دیكەی خامەك بە واتای (تار) ئامێرە مۆسیقییەكەش دێت، بەم پێیە واتای بەیتەكە بەم شێوەش دەبێت. (داوێنی پاكی یار خولگەی بازنەی تار و مۆسیقا لێدان نییە، چونكە ئەو داوێنە خاوێنەی جارانی یار وەك ئێستە نەماوە، بەڵكو گۆڕاوە بەوەی كە خوێنی رژاوی كوژراوەكانی داوێنیان سوور هەڵگەڕاندووە و شیوەن و گریان لەكایەدایە نەك ساز و ئاواز) ئەمەش لەو وردەكاریانەی نالییە كە ناوی ناون سیحری بەیان و حیكمەتی شیعر. هەروەها گەورەم ئێوە لە لێكدانەوەیەكدا نووسیوتانە (وەنەبێ لەبەرئەوە شین بكاتەوە كە لە قوماشی خامەك دروست كرابێ، ئەو رەنگە شینەی پێوەیەتی رەنگی خوێنی دڵدارە كوژراوەكانیەتی) لەسەر ئەمە پرسیارمان ئەوەیە، رەنگی خوێن و شین بە یەك دەخۆن؟! ئەمەیان زۆر دوورە لە سەرنجدان و تێبینیە وردەكانی ئێوەوە.
47- گەردو بادی هیجری تۆ وا عالەمی لێ كردمە تۆز
نەك دووچاوم، بەڵكە حەتتا دڵ غوباری گرتووە.
(گەردەباد)دروستە، وشەیەكی فارسییە و لەكوردیدا واتای زۆرە، وەكو لە ناوچە جۆراوجۆرەكاندا بەرگوێمان كەوتوون بریتین لە: دێوە لوول، گەردەلوول، باگێژە، گژەبا، چڕچەمان، گەڕەپێچ، تەنوورە، باهۆز، زلان، زڤیرك، گێژەڵووكە، گێژك و گێجەڵووكە. مەبەست ئەوەیە لوغەتنامە لەدەستدا هەبووە، پێویستە فارسییانە وشەكە وەربگیرێ. وا ئەزانم ئەمەش هەڵەی چاپە.
48- شەربەتی عوننابی لێوی، شەككەر و بادامی چاو
سەرووی قەدت راستە ئەنواعی سیماری گرتووە.
لەم بەیتەدا جووت وشەی (ئەنواعی سیمار = چەند جۆر بەرهەم) جێگە ناگرێت، چونكە عونناب و بادام وەك دوو بەر دانراون، ئەم دوانەش دوورن لە(ئەنواع) ەوە و جووت دەگەیەنن، نەك چەند جۆر. وشەی شەكەر ئەگەر وای دابنێین مەبەست ددانەكانییەتی كە وەكو شەكر سپین، ئەوا ئەنواعی سیمار راست دەردەچێ. شەكریش بەری داری نەیشەكەرە. عوننابی لێو لەگەڵ بەری نەیشەكەر و بادامی چاودا(ئەنواع) هەڵدەگرن. نالی بە سەلیقەی خۆی شەكەری هێناوە و نەیشەكەری داوەتە دەست خوێنەر، ئەگەر نەیشەكەری بنووسیایە ئەوا میسرەعەكە لەنگ دەردەچوو، بۆیە دەبێ بەم شێوە بیخوێنینەوە:
شەربەتی عوننابی لێو و شەكەر و بادامی چاو
سەرووی، قەدت راستە ئەنواعی سیماری گرتووە.
دەبێ لەسەر (سەرووی قەد) یش بووەستین، ئەوە دیارە و زۆرە كە باڵا چوێنراوە بە سەروو، ئەوەش موبالەغەی هونەری كلاسیكییە. بەڵام منی قوتابیت وێرگولێكم خستە دوای (سەرووی) بۆ ئەمیش پەیوەندی بە (لێو، ددان و چاو) ەوە هەیە كە لە سەردان.
49- یادی (كانی دمدم) و سەرچاوەكەی (مێگوڕ) دەكا
(بەكرەجۆ)ی چاوم كە شێوەی (سەرچنار)ی گرتووە.
ل548
كانی دووم هەرچەندە بۆم دیاری نەكرا لەكوێیە، بەڵام بەپێی ئەوەی (قەڵای دمدم)ان هەیە، دەكرێ ئەمیش هەبێت، بە دووریشی نازانم ئەم كانییە سەرچاوەی ئاوی قەڵای دمدم بێت. سەرچاوەی دووەمیش كە (مێگوڕ) نووسراوە، وای بۆ دەچم (مەیگۆڕ) بێ كە مەیگۆڕێ دێیەكی تەڕ و سەر سەوزە نزیك بە شاری پاوە.
50- گەرمی و تەڕی بەهارە كە پشكۆ كوژایەوە
پشكۆی گوڵاتەشین بە نەسیم بوو گەشایەوە.
ل554
بەڕێزم من ئەم بەیتەم وا بۆ دەخوێنرێتەوە:
گرمە و تەڕەی بەهارە كە پشكۆ كوژایەوە
پشكی گوڵاتەشین بوو بە نەسیم گوشایەوە.
واتە: كە گرمە و بەهاری پڕباران پشكۆی كوژانەوە و سەرما نەما، ئەوا پشكی گوڵاتەشین بوو بەوەی بە بای نەسیم پەڕەكانی كرانەوە. بەم پێیە لە رووی هونەرییەوە دووجار (گەشایەوە) لەكۆتایی دوو بەیتی بەدوای یەكدا هاتوودا نالیانە نییە و هەروەها (گوشایەوە) لەگەڵ (گەشایەوە) ی بەیتی دوای خۆیدا دەبێتە جیناسی موحەڕڕەف. وشەی (تەڕە)ش لە زمانەكەماندا(تەڕەی بەهار) جێگەی خۆی هەیە. وشەی (پشكۆ) ش لە هەردوو میسرەعەكەدا دوورە لە هونەری نالییەوە، بۆیە (پشكی) جێگەی خۆی دەگرێ و لە رووی هونەریشەوە (پشكۆ) و (پشكی) دەبنە جیناسی لاحیق. بۆ وشەی (گوڵاتەشین) هەر دوو فەرهەنگی فارسی و كوردی گەڕام نەمدی، بۆیە دەبێتە وشەسازیی شاعیرمان.
51- هەنجیری نەوشكۆفە كە پڕ بوو لە شیری ساف
تیفلی عینەب شكۆفەیی كرد و رشایەوە.
ل556
ئەم بەیتە وشە دوانەی (تیفلی عینەب) ی تێدایە، كە بە كوردییەكەی دەبێتە (منداڵی ترێ) و تەركیبێكی هونەرییە، دەبێ ئاماژەش بەوە بكەین كە شاعیر ئەم تەركیبەی بە شێوەیەك لە شێوەكان لە حافزی شیرازی خواستووە كە دەڵێ:
(بنت العنب) كە زاهدام الخبائپش خواند
اشهی لنا و احلی من قبلە العذارا
واتە: كچی ترێ كە زاهید ناوی نا دایكی گەندان
دڵگیر و شیرین ترە لامان لە ماچی كیژان.
بنت العنب مەبەستی لەو شەرابەیە كە لە ترێ دروست دەكرێ. تەركیبەكەی نالیش زۆر جوانە- منداڵی ترێ – واتە بەرسیلە كە دوای چرۆكردن پەیدا دەبێ و پاشان دەبێتە ترێ. بەداخەوە هەرچەند بیرم لێكردەوە وشەی (رشایەوە)م بۆ وەرنەگیرا، بۆیە گومانم لێیەتی و پێم وایە (رەسایەوە) بێ، بە واتای پێگەشتەوە. واتە بەرسیلە دوای شكۆفەكردن پێگەیشت.
52- سۆفی ریایە خەڵوەتی بێنی بەهاری كرد
هاتەدەرێ لە سایەیی چایەر حەسایەوە.
ل560
بەڕێزم ئێوە وشەی (چایەر)تان بە بەهار بەند و تەویلە لێكداوەتەوە، بەڵام ئەوەی مامۆستا هەژار راستە كە بە (لەوەڕگە)ی داناوە. هەنبانە بۆرینە ل201. هەروەها (ریایە) تان هەربە (ریا) نووسیوە، بمبورن واتای پیسایی پیاكرد یا فیڕاندی پێیدا دێت. بەم پێیە لێكدانەوەی بەیتەكە وای لێدێت: سۆفی فیڕاندی بە خەڵوەتەكەیدا كاتێ كە بۆنی بەهاری هات بە سەردا و لێی هاتە دەرەوە و لە سێبەری لەوەڕگادا حەسایەوە. بەم شێوە سۆفی بە ئاژەڵ داناوە. نالی لە گەلێ بەیتی دیكەدا داباریوە بەسەر سۆفیدا، ئەم بەیتەش یەكێكە لەوانە و دەست بەشەڕ یەخەی سۆفییەكانی گرتووە.
53-كووچە كووچە خوون چەكەی پەیكانی موژگانی گوڵم
بۆ شەهیدی شاهیدە دائیم كەخوێنم جارییە.
وشەی (كووچە كووچە) بەداخەوە بە (كۆڵان كۆڵان) دیاری كراوە، داوای لێبوردن دەكەم (كوچە كوچە) راستە كە وشەیەكی ناو جاف و گۆرانە بەواتای (كەم كەم) دێت. كەم كەم خوێن لەبەر رۆشتنم بە تیری برژانگی یارم....هتد.
54- ناڵە ناڵی (نالی) یە وا خەڵقی خستە زەلزەلە
یانە خۆ حەشرە، گونەهكارە وەها هاوارییە.
ل590
وشەی (زەلزەلە) بەواتای بومەلەرزە دێت. ناڵە ناڵی شاعیر ئەوەندە بەرزە بومەلەرزەی خستۆتە ناو خەڵكەوە، ئەمە بەپێی موبالەغە لە هونەردا بۆ شاعیرێكی وەكو نالی دەگونجێ، بەڵام وشەكە دەشگونجێ بە (زڵە زڵ) بخوێنرێتەوە، بە واتای جەنجاڵییەكی لەڕادەبەدەر. ناڵە ناڵی شاعیر جەنجاڵییەكی زۆری خستە ناو خەڵكەوە، واتە گەلێ ناڵە ناڵ و هاواری بەرزبووەوە. ئەمەش لەو وشانەیەكە نالی خۆی پێیان دەڵێ سیحری بەیان، كە خوێنەر دەخەنە ناو فیكرەوە و راوەستان لەسەریان.
55- خوێنی سیرفە پێی سەرو دەستت حەنایی كردووە
رەنگی دەست و سەر نییە، رەنگی سەری دەستانییە.
ل596
وشەی (حەنایی) وادەزانم (خەنایی)جێگیرترە و لەگەڵ (خوێنی) بەیەك دەخۆن، هەردووكیان رەنگیان سوورە. هەروەها وشەی (سەری) دەبوایە (سیڕی) بێ، ئەمەش بە پێوانەی ئەوەی لە بەیتەكەدا دووجاری تر وشەی (سەر) هاتووە و هونەر نانوێنێ، بۆیە(سیڕی) جێگە دەگرێ واتای نهێنی، دەستان= داستان، ئەفسانە. بەم پێیە ئەوە روونەكە ئەفسانە نهێنی خۆی تێدایە.
56- تالیبی واهی (حیجاز)م لە (موخالیف) هەڵدەن
بێ (نەوا) قەلبی حەزینم قووەتی بەندی نییە.
ل601
وشەی ناوكەوانەكان پەیوەندن بە مۆسیقاوە، لەگەڵ ئەمەشدا (حەزین) بە هەمان شێوەیە و هەروەها (بەند) یش بە واتای كورتە گۆرانی دێت. دڵم ئەوەندە غەمگینە توانای دەنگ بەرزكردنەوەم نییە. لەسەر (هەڵدەن) یش نووسراوە: بیدەنە بەر شەق. كە ئەمەش دەبێت، بەڵام ئەوەش دەبێت كە بە دەنگ هەڵدان لێكی بدەینەوە كە ئەمەیان ناسكترە تا (بیدەنە بەر شەق)
57- فیووزاتی (سەفا)و (مەروە) هەروەك ناودان دەم دەم
لە یەنبوعی دڵی پڕ زەمزەمەی میزابی جاری بێ.
ل641
وشەی (زەمزەمەی) بۆ ئەوەش دەست دەدات كە بە (زەمزەمی) بیخوێنینەوە، ئەمەش زیاتر بەو پێوانەیەی كە لە میسرەعی سەرەوەیدا (سەفا) و (مەروە) هاتوون و هەروەها وشەی (یەنبوع) كانیاو لە پێشیەوە هەیە كە دیارە مەبەستی سەرچاوەی زەمزەمە.
58- بەكوێری دوور لە (نووری) مایەوە (نالی) لەمێ، یاڕەب
فیووزی تۆزی رێگەی كوحلی چاوی ئەشكباری بێ.
ل642
لە لێكدانەوەی ئەم بەیتەدا نووسراوە: ئەشكباری: ئەمە تێكستی تەنها(چن)ە. نوسخەكانی تر هەموو (ئینتیزاری.) بەڕێزم منی قوتابیت ئینتیزاری بە شیاوتر دەزانم، واتە نالی دوور لە(نووری) بە كوێری مایەوە لێرە، یاڕەبی فەڕ و بەرەكەتی تۆزی رێگەی نووری بكەی بە كلەی چاوی كە ئەوەندە چاوەڕوانی كردووە چاوانی لەكاركەوتوون. (دیارە وشەی – كوێری – زیادەڕەوییە).
59- ئەی قەلعەیی ماهم كە دەڵێی ئەوجی بورووجی
وەی قوللەیی دووری كە دەڵێی قامەتی عووجی.
ل644
لەبەرانبەر (ماهم) دا نوسخەی (خب) -ملهم -ی نووسیوە. كە بەشێوەی كوردی بینووسین (مولهیم) دەكات بە واتای ئیلهام بەخش، كە بەم واتایەش لە شیعرەكەدا جێگەی خۆی دەگرێ: ئەی ئەو قەڵایەی ئیلهام دەبەخشی و هەر لە لووتكەی بورجەكان دەچیت. هەروەها وشەی (دووری) بە (دەورێ) ش دەخوێنرێتەوە بە واتای سەردەم و رۆژگارێ ئەوەندە بەرزبووی بە ئەندازەی باڵای عووجی كوڕی عەننەق.
60- دنیا كە گوڵ گوڵی بووە، قوربان، ئەتۆش وەرە
تالیب بەگوڵ بە، قەیدی چییە گوڵ گوڵی بوێ.
ل705
ئەم پارچە شیعرەش دابارینە بەسەر سۆفییەكاندا، بۆیە پێموایە لە كۆتایی بەیتەكەدا گوڵ گوڵی بوێ. گوڵی یەكەم دەبێ بە گول بخوێنرێتەوە، كە بێزەون كردنی سۆفییە، گول لەگەڵ گوڵ دا دەبنە جیناسی موزاریع.
ئەم بابەتە لە ژمارە ٢٣ی پاشکۆی کولتوری ڕۆژنامەی "زەمەن" بڵاوبۆتەوە