نالی بە دیدێ دی
08:15 - 07/11/2019
حەکیم مەلا ساڵح
(ئەڵقەی سێیەم)
32- مەفەرموو دڵ وەكو ئاوێنە سافە
بەڵێ بەم ئایینە بۆی بووی بە خودبین. ل316
بۆ وشەی ئاوێنە نوسخەی (تو) و (عب) دروستن كە (ئایینە) یان داناوە، لەگەڵ ئایینەی میسرەمی دووەمدا دەبنە جیناسی تەواوی موماسیل. هەروەها (ئایینە)ی یەكەم دەربڕینانەی فارسییە و ئێمە ئاوێنە بەكاردێنین و لە رووی زمانەوانییەوە ئەوەی ئێمە دروستە، ئەمەش بەوەی كە هەرشتێ چۆن لە ئاودا دەبینرێ، ئاواش لە ئاوێنەدا دەبینرێ. ئاوێنە رەنگە (ئاو+وێنە) بێت وێنەی ناو ئاو، هەروەها ئایینەی یەكەم لەگەڵ دووەمدا دەبنە تەزاد، چونكە دووەم بە واتای (رێڕەو) دێت. كە فەرموو دڵ وەكو ئاوێنە سافە، كە ئەوەت فەرموو ئەوابەم رێڕەوەی گرتووتەتەبەر خودبینت لێ دەرچووە.
وشەی (خودبین) یش دوو مەبەستی تێدایە. یەكەم: خۆبینین لە ئاوێنەدا و دووەم بە واتای خۆپەسەند و لەخۆبایی. كە لە رووی رەوانبێژییەوە هونەری تەورییەی تێدایە.
33- رۆژ و شەو و خۆش خۆش لە باتی كا، گەڵای پێدادەكەن. ل368
خۆش خۆش وشەیەكی جافییە بە واتای (زوو زوو، خێرا خێرا) ئەمە لە واتای بەیتەكەدا دیاریی نەكراوە، بۆ (پێدا دەكەن) یش نوسخەكانی (كم، گم، من،عب، خب) دروستترن كە (پێ وەردەكەن) یان نووسیوە، كە واتای ئاوڕشتن دەگەیەنێت بەسەر شتێكدا (گەڵای پێ وەردەكەن = گەڵای بەسەردا دەپژێنن) لەمەیاندا سیحری هونەر زیاترە، چونكە پێدا دەكەن زۆر باوە و هەرچی نالیشە گەلێ جار پەنای بۆ وشەی زار و بنزار یا كەنار كەوتوو بردووە.
34- هەر لە ئێستاوە وەها سەرمای تێدا سەرما دەبێ
رەنگە ناوی لێ بنێی چوار تاقی سەرماتێخزاو.
ل369
(سەرمای تێدا سەرما دەبێ) مەبەستی ئەوەیە كە سەرما شیددەتی پەیداكرد رچین دروست دەكات (هێشتا سەرەتای وەرزی سەرمایە كەچی حوجرەكەمان رچیوە) و ژیان تێیدا نزیكە مەرگە.
35- كاسە و كەوچك، حەسیر و بەڕ لە ئاودا هەروەكو
كیسەڵ و ماسی و جلە دێن و دەچن پرژوبڵاو. ل373
لەسەر وشەی (جلە) نووسراوە: بە عەرەبی جۆرە بەلەمێكی گەورەیە، ئەمە وەك واتا لێكدانەوە راستە. بەڵام ئەو بەلەمە گەورەیە و یەكخستنی لەگەڵ كیسەڵ و ماسیدا بەری دڵ ناگرێ، ناچار پەنام بۆ فەرهەنگی هەنبانە بۆرینە برد كە دیتم لەسەری نووسراوە: جانەوەرێكی خڕ و پانە لە ئاودا زیندەوەری چكۆلە راو دەكات. ل183
36- تری عینە الابدان من (خاك و خوڵ) ە
تری مندل الاوراق من توزوگردە.
مندل= مەندەل وەك مامۆستا هەژار لە هەنبانە بۆرینەدا دیاریی كردووە واتای جۆرێ ترێ دەگەیەنێت، بەمشێوە واتاكەی دەبێتە: دەبینی دارمێو گەڵاكانی تۆز و گەردیان لێ نیشتووە. مەندەلی شارێكی باشووری هەرێمی كوردستانە، رەنگە لەم ریشەیە بێت و لەگەڵ ئەمەشدا (مەندەلە) وەكو لە بابەتی زمانەوانیدا ساغم كردۆتەوە، بە واتای بازنە دێت، كە لەكۆندا شاریان بەشێوەی بازنەیی دروست كردووە، قەڵاكان ئەم بازنەییە دەسەلمێنن. (مەندەلە) لە زمانی سانسكریتیدا وەرگیراوە.
37-لە دڵدا ئاتەشی عیشقت بڵێسەی میسلی تەندورە
شەتی ئەشكم نەبێ مانیع، دەسووتێم دەبمە كۆی نوورە.
ل417
لەكۆتایی لێكدانەوەی ئەم بەیتەدا نووسراوە (ئەبوومەكۆی نوورە) . لێرەدا پرسیار ئەوەیە ئەم كێوە ئەكوێ كەوتووە؟ مەولەوی تاوگۆزی دەڵێ:
شنیای هەڵاڵان وەكۆهی (نوور) دا
پەخش بی چین چین وەڕووی چنووردا. دیوان. ل492
نوور چیایەكە سەر بە شاری (پاوە)یە، وەك دەیانگێڕایەوە بۆیە ناوی نووری لێنراوە چونكە پیرخدری شاهۆ لەوێ خەریكی خواپەرستی بووە و تەركی كۆمەڵگای كردووە، لاسایی كردنەوەی پێغەمبەر لە ئەشكەوتی سەوردا.
38- سۆزشێكی نەفەس و شۆڕشی نائی نایێ
هەریەكە نەوعە غیێناێكە، بە مەعنایێكە. ل470
وشەی (نائی) بە وردەكارییەكانی نالی جێگە ناگرێ و بە (دوور) لێكدراوەتەوە، كە هیچ واتایەک ناگەیەنێ، بۆیە (نالیی) راستە بە واتای نەیژەن- شۆڕش و هەڵای نەیژەن- ئەی نەیژەن نەیەكمان بۆ لێدە، (نایێ) بە واتای یەك نەی دێت. لەم رووەوە مەولەوی دەڵێ:
های نایی نایێ، موتریب مەقامێ
موغەننی تەرزێ، ساقیا جامێ. دیوان. ل472
بەم پێیە لە رووی هونەرییشەوە نالی جیناسی موزاریعی دروستكردووە لەنێوان (نایی) و (نایێ) دا.
39- شاهێنی دووچاوت كە نیگا و مەیلی بەدانگە
كێشانی بە قوللابی دڵاوێزی بژانگە. ل472
ئەم بەیتە لە ئافرەتێكی چاو جوان دەدوێ، دیارە حەبیبەی خێل و قیچ نییە، لێرەدا مەبەست ئەوەیە ئافرەتێكی دیكەش دڵی شاعیرمانی بردووە. لەم رووەوە دەبێ قسە لەسەردوو بەیتی دیكەی ئەم غەزەلە بكەین.
یەكەم: فەرمووتە كە بانگم كە، شەوێ دێمە كەنارت
قوربان! وەرە شەو رۆیی، ئەوا وەعدەیی بانگە.
یار بەڵێنی داوە كە شەو هاوباڵای نالی بێت و تاسەی خۆی بشكێنێ و ئەمیش مڕ بكات، بەڵام لە میسرەعی دووەمدا دیارەكە شاعیر تا دەمە و بەیان خەوی لە خۆی تۆراندووە و هیچ دەنگێ نەبووە، بۆیە پێی دەڵێ ئێستەش هەل لە دەستدا ماوە، ئەگەر چی كات بە بانگی بەیانی گەشتووە، بەڵام ئەو درەنگوەختەی شاعیر دەیەوێ، یار گوێی لێدەخەوێنێ و پاشان دەڵێ:
بنوێنە بڕۆ، یەعنی هیلالی سەری ماهت
چون وەعدەیی ماچی سەری كوڵمت سەری مانگە.
واتە: بە روویەكی خۆشەوە برۆتم لێ هەڵتەكێنە، ئەو برۆیەی كە لە مانگی یەكشەوەی سەرەتای مانگ دەچێت. چونكە شەو نزیك بوویەوە لە بانگی بەرەبەیان و هەر نەهاتی، دەئێستە وەرە گفتەكەت بەجێ بێنە و ماچی سەری كوڵمەكەت بكەم، ئەگەرچی رۆژەكانی مانگ بە كۆتایی گەشتووە. بەڵام من هەر تەمام نەبڕیووە و لێوم وشك كردۆتەوە بۆ ماچێ.
40- بەیتی دووەمی غەزەلەكە بەم شێوەیە
سۆفی و سەرومێزەر، من و زوڵف و سەرو دەسماڵ
من كوشتەیی لاجانگم و، ئەو كوشتەیی جانگە
ئەوەندە جیاوازی لە نێوان من و سۆفیدا هەیە كە یەكناكەوین، چونكە ئەو كوژراوی یان بڵێین شەیدای پرچەكەی سەری و مێزەرەكەی و بەڵمە ریشەكەیەتی، منیش دڵبەندی زوڵف و دەسماڵەكەی یارم. جانگ، هەنبانە بۆرینە یەكێك لەواتاكانی بە: تەنراوی جۆڵا لە دەزووی لۆكە.. كە ئەم واتایەمان وەرگرت و سۆفیش لە ئارادایە، ئەوا ئەو تەنراوە دەزووە كینایە لە بەڵمە ریشەكەی سۆفی، نەك لە جەنگی ریاكاری.
41- نالی سەرت لە گونبەدەكەی خانەقا دەكا
لایێ پڕە لە مەشعەلە، لایێ پڕە لە مەشغەلە.
ل477
لەم بەیتەدا هێنانی دووجار (لایێ پڕە لە) نالیانەی كورتبێژ و چڕوپڕكردنی وشە نییە بەلامەوە، نالیبێژانە ئەوەیە بینووسیایە (لایە پڕە لە مەشعەلە و ئەوی دیكەی لە مەشغەلە.)
شاعیر لەم پارچە شیعرەشیدا خراپ داباریوە بەسەر سۆفییەكاندا، لە میسرەعی یەكەمدا وشەی (خانەقا) لەبەرچاو دەگرین و پاشان وشەی (مەشعەلە و مەشغەلە) بەسەر دەكەینەوە. بەڵێ وشەی خانەقا مەبەستی مزگەوتی خانەقای مەولانا خالیدە، كە هەم وەكو مزگەوت نوێژ و ئیمامەتی تێدا كراوە و لەگەڵیدا مەوعیزە و خوتبەی دەستی مەلا و لەولاتریشەوە زیكری سۆفی و حاڵ لێهاتی دەروێشانیشی بەزرك و شمشێر و خەنجەر لەخۆدانەوە. مەشعەلە= رووناكی بەخش. كە مەبەستی تێیدا خوتبە و مەوعیزەی مەلایە كە رۆشنایی ئیمانیان بەخشیوە بە زیهنی نوێژخوێنان. مەشغەلەش مەبەستی ئەو حەییاحووەی دەروێشانە كە جگە لەسەر گەرمكردن هیچی دیكەیان نییە و نزیك نین لە خواپەرستیانەی زانستی. نالی هەر ئەو دەمە دەركی كردووە كە خەنجەر وەشاندن و زرك لە خۆدان لە دنیای خورافەوە نزیكن تا زانست و وەرگرتنی زانیاری، بەتایبەتی زانستی فەلسەفەی وحدە الوجود و وحدە الادیان.
هەروەها ئەوەشی لە دەستدا بووە كە مەولانا خالید لای شێخی دەهلەوی هیندستان ئەو رەوتەی گواستۆتەوە بۆ كوردستان، هەرچەندە مەولانا خالید مەبەستی سەرەكی ئەوە بووە كە لەو مزگەوت و خانەقا پێكەوە گرێدراوەدا شەریعەت‌و تەریقەت بكات بە هاودەنگی یەك، وەك دوو ستوون بۆ راگرتنی دینی ئیسلام و برەوپێدانی، كە لەم كارەشیدا ئەو دەمە گرەوی یەكەمی بردۆتەوە، بەڵام هەرچی كردووە و كۆشاویەتی نەیتوانیوە دەروێشگەری و سۆفیگەری بخاتە سەرووی شەریعەتەوە، ئێستەش لە دنیای شەریعەتدا برەو هەرماوە، بەڵام تەریقەت رووی لە پووكانەوەیە. هەرچەندە شەریعەتەكەش زانستی نوێ زۆری بۆ هێناوە، بۆ نموونە فیقه و تەوحید و تەفسیر... روو لەكاڵبوونەوە دەكەن، بەڵام كیمیا، فیزیا، ئەندازیاری، پزیشكی و....هتد لای ئێمەی رۆژهەڵاتی بەرەو لوتكە دەچن.
42- چەن واسیعە ئەم زیهنە، ئەفلاكی لەلا رەهنە
ئەجبالی لەلا عیهنە، ئەدواری لەكن پەشمە ل484
لەم بەیتەدا بەرامبەر بە وشەی (زیهنە و عیهنە) دا دەبێ رەهنە (ریهنە) بێت، بەڵام واتاكەیم بۆ ساغ نەكرایەوە، ئەمەش بەپێی هونەری جیناسی لاحیق دەگەیەنێت (زیهن، عیهن، ریهن) ئەجبالی لەلا عیهنە= ئاماژەیە بۆ ئایەی (وتكون الجبال كالعهن المنفوش) = كێوەكان وەك لۆكەی شیكراوەیان لێدێ.
43- نالی كە قەدەح نۆشە، مەستانە و وسەرخۆشە
خامۆش و نمەدپۆشە، ئەشعاری لەكن پەشمە.
ل484
وای بۆ دەچم (ئەشعاری – شیعرەكانی) (ئەسعاری) بێت بە واتای نرخەكان، هەرچەندە ئەم جیاوازییە لەنێوان نوسخەكاندا نییە، بەڵام ئەوە زۆر لە دەستماندایە كە نالی گەلێ شانازیی بە خۆی و شیعرەكانییەوە كردووە، بەم پێیە (ئەشعاری لەكن پەشمە= شیعرەكانی لەكن هیچ و پوچن) ئەو راستییە لەدەست دەدات، بەڵكو ئەوە راستە (ئەسعار= نرخەكانی) ئەوەندە بەرز و باڵان كە هەر نرخێكیان لەسەر دابنێی لەلای پەشمە و حیسابی بۆ ناكات.
لە تێبینی نوسخەی (چن) دا كە بەم شێوە نووسیویە:
(نالی) كە نمەدپۆشە، مەستانە و سەرخۆشە
خامۆشە، نەمەدهۆشە، ئەشعاری لەكن پەشمە.
ل485
خوایار كاكە فاتیح لەبەر جووت وشەی (مەستانە و) (سەرخۆشە) بەرانبەر لەگەڵ (نەمەدهۆشە) دا ئەم نوسخەیەی هەڵنەبژاردووە، بەڵام گەورەم (نەمەدهۆشە) یش بە خوێندنەوەیەكی ورد جێگەی جوانی خۆی هەیە، بە مەرجێ بەمشێوە بخوێنرێتەوە (خامۆشە؟ نە، مەدهۆشە) نالی وشەی خامۆشی هێناوە كە (مات و بێدەنگ) دەگەیەنێت یاخود كوژانەوە، نەخێر نالی نەكوژاوەتەوە، بەڵكو مەدهۆشە بە واتای تێڕامانەو یا سەرسام بوون بەرامبەر ئەو خۆشەویستەی كە ئەم شیعرە و شیعری دیكەی لەسەر نووسیوە.
44- شێخم! وەرە دەر! فەسڵی بەهار و گوڵ و گەشتە
ئەییامی لەگەرمابەخزان وەقتی خەزانە. ل487
وشەی (خەزانە) سەروای بەیتی پێش خۆیەتی، بۆ شاعیرێكی وەكو نالی دووبارەكردنەوەی یەك سەروا لە دوو بەیتی بەدوای یەكهاتوودا ناهونەرییە، بۆیە وای بۆ دەچم (خوزانە) بێ كە لە ریشەی (خوز)ی بە واتای – زوقم- دێت. رۆژانی زوقم و كڕێوەش (گەرماو) خۆشترە، بەم پێیە لە دووبارەكردنەوەی سەروا رزگار دەبێت.
45- پڕدانەیە، ئەممانە وەكو دانەیی چەڵتووك
بەحرم وتووە، نەك وەكو گۆلی مەرەزانە. ل488
لەگەڵ ئەو واتا بەجێیەی كە لێكدراوەتەوە، هێشتا ئەوەی بە بەرەوە ماوە لە سەری بنووسین، ئەویش راوەستانە لەسەر وشەی (بەحر) و (گۆل) كە دەڵێ (بەحرم) وتووە، واتە شیعرێكی قووڵ و فراوانم داڕشتووە، بە پێچەوانەی (گۆل) ەوە كە بەرتەسكە، ئەم بەیتەش لە رووی واتاوە دەچێتە ریزی ئەو بەیتانەوە كە شاعیرمان شیعری خۆی لە شیعری شاعیرانی دی بەگەورەتر دەزانێ.
46- ئەو گەوهەرە نوكتە كە لە (نالی) دەدزن خەڵك
ئاوی نییە، وەك ئاگری بێ شەوقی دزانە. ل489
شاعیر بەم بەیتە رەخنەییە رووی دەمی بەتایبەت لە سێ شاعیری ئەو دەمەیە كە بریتین لە (كوردی و وەفایی و مەحوی) كە لە خوێندنەوەی دیوانەكانیاندا هەست بەوە دەكەین وشە، بەیت و میسرەعیان لەم خواستووە، بەڵام رەخنەكە تووندە و سووكایەتی پێكردنی ئەو شاعیرانەیە، كە لەم شاعیرەمان چاوەڕێ ناكرێ، چونكە خواستن لە شاعیرانی دیكەوە لە ناو گەلانی دیكەشدا هەبووە، ئیقتیباس لە دێرزەمانەوە هەبووە و ناكرێ بە (ئاگری بێ شەوقی دزان) بدرێنە قەڵەم. وشەی (ئاگری) لە بەیتەكەدا هونەرێكی نالی لە دەست داوە ئەویش ئەوەیە ئەگەر لە باتیدا (ئاری) كە هەر واتای ئاگری دەگەیەنێ بوایە، ئەوا لەگەڵ (ئاوی) دا دەبووە جیناسی موزاریع.
ئەم بابەتە لە ژمارە ٢٠ ی پاشکۆی کولتووری زەمەن بڵاوکراوەتەوە