موتاڵای رۆژهەڵاتناسی ئێدوارد سەعید (رۆژهەڵاتی داهێنراو لەلایەن رۆژئاواوە)
10:28 - 07/10/2019
242 جار خوێندراوەتەوە
"كرمانج زرار"
پەیوەندییەكانی رۆژهەڵات و رۆژئاوا نموونەیەكی بەرچاوی بەرەبەرەكانێ و گەیشتن بووە بە (ئەو)ی تر، رۆژئاوا وەك پڕۆژەیەكی شیكاریی گەورە بۆ ئەنتۆلۆژی رۆژهەڵات، شیمانەی دەستكەوتەكانی زۆرتر بووە. راگواستنی ریشەو ئەزموونە مێژووییەكان، ئەندێشەو خەیاڵ، لە رۆژهەڵاتەوە بۆ رۆژئاوا ڕێبازگەیەكی سەرەكی رۆژهەڵاتناسەكان بووە. دیدی ئێدوارد سەعید لەم بارەیەوە فۆرمێكی هێرمنۆتیكایە، واتە دابڕان لە كایە مەعریفییەكانی رۆژهەڵاتناسی روونادات، بەڵكو گرێدراوی ئەو مێژووە رۆژهەڵاتناسیەیە كە لە كەیەوە سەری هەڵداوە! ئێدوارد سەعید دەڵێت: “پێموایە هیچ مانایەكی نەدەبوو هەوڵبدرێ مێژوو و سەربردەیەكی ئەنسكلۆپێدیایانە بۆ رۆژهەڵاتناسی بنووسرێ” لەبەر ئەوە ئێدوارد سەعید بەوە رازی نابێت تەنها ئێمە مێژوویەك بنووسینەوە لە رووداوەكان، بەڵكو ئەو دەیەوێت تەفسیری دەقەكان بكات، سینتاكسی دەقەكان بكرێت، رۆژهەڵاتناس بۆ لێكۆڵینەوە لە دەقێكی 500 ساڵەی پێش خۆی، ئەبێت رۆحیەت و فەرهەنگی ئەو ماوە دوورودرێژە لە خۆیدا بەرجەستە بكات، ئەمەیە لە زۆربەی شیكردنەوەكانی ئێدوارد سەعیددا باسی لێوە دەكرێت، ئەوی رۆژئاوایی تا چەند دەتوانێت ببێتە (من)ێكی رۆژهەڵاتیی.
كتێبی “رۆژهەڵاتناسی” ئێدوارد سەعید، تایبەتمەندترین بەرهەمە لە شیكردنەوەی رۆژهەڵات و رۆژئاوا، وەك عەرەبێكی كریستیان و ژیانی لە ئەمریكا، بۆچوونەكانی بە جیاواز لە ئەوانەی لەو بوارەدا توێژینەوە دەكەن. ئەگەر ئیدوارد بناسین ویستەكانی لە رۆژهەڵاتناسیدا بە باشی درك پێدەكەین. ئەوەی رۆژهەڵات داهێنراوێكی رۆژئاوایە. خۆشبەختانە ئەم بەرهەمە لە زمانی فرانسییەوە، وەرگێڕداروە بۆ زمانی كوردی، لەلایەن (د.موحسین ئەحمەد) وەرگێڕانەكەش پڕۆژەیەكی گەورەی گواستنەوەی فكرییە. بۆ ئێمەی كوردیش ئاڵەنگارییەكی بەهێزە. ئەو وەیشومانەی لەمڕۆدا رووبەڕوومان دەبنەوە، لە رێگەی پێویستی كوردناسی و رۆژهەڵاتناسی وەك ئامڕاز دەكرێت چارەسەریان بكەین، ئەو چارەسەرەش وەك سەعید دەڵێت نابێت لە رێگەی رۆژئاواناسییەوە بكرێت. كوردیش دەبێت دیدی نوێ و ئامێری میتۆدۆلۆژی نوێ دابهێنیت، بۆ هەموو ئەوانەی كولتوور و فۆڕمی كوردبوون دەشێوێنن.
بواری رۆژهەڵاتناسی:
رۆژهەڵاتناسی ئێدوارد سەعید، خۆی لە سێ فەسڵ دەبینێتەوە. فەسڵی یەكەم تیشك دەخاتە سەر ناسینی رۆژهەڵاتناسی، سەرەتاش بە وتاری “ئارتور جەیمس بەلفور” دەست بە لێكۆڵینەوە دەكات، ئەو وتارەی لە پەرلەمانی بەریتانی پێشكەشی كرد. بلفۆر باس لەوە دەكات نەتەوە رۆژئاواییەكان هەر كە لە ناو مێژوو سەرهەڵدەدەن، توانای خۆبەڕێوەبردن یان لێدەردەكەوێ، چونكە خەسڵەتی تایبەتیان هەیە، لە مێژووی رۆژهەڵات بگەڕێ ئەوە نادۆزیتەوە، تەواوی سەدە گەورەكانیان كە بێگوومانە لەوەی گەورەبوونە، بەرهەمی دەسەڵاتی دیسپۆتیزم بووە، لەژێر فەرمانڕەوایی حكومەتێكی رەها بووە، ئێدوارد سەعید گوتارەكەی بەلفور بە سەرنج راكێش ناودەبات، بەهۆی ئەوەوە نا كە قسەكانی راست بێت، بەڵكو بەهۆی ئەو شێوازەی كە رۆڵی چەند كەسایەتییەكی جیاواز دەگێڕێت و نمایشی دەكات، وەك ئەوەی بەلفۆر دەتوانێت بە ناوی جیهانی شارستانیشەوە قسە بكات. یان بە ناوی رۆژئاواوە. وتارەكە باسوخواسی میسر زیاتر لەخۆدەگرێت، لە ساڵی (1882ز) كە ئینگلتەرا میسری داگیركرد و كۆتایی بە راپەڕینەكان هێنا. وەك بەلفۆر دەڵێت سەركەوتنی بەریتانیا لە میسر بێوێنەیە. ئەمەش ئەرگۆمێنتێكی بەهێزی كۆڵۆنیالی بەریتانییە لە خستنەڕووی سیاسی و كارگێڕی دەردەخات.
خودی سەعید كە مەبەستی داگیركردنی میسرە، لەلایەن پۆناپارتەوە لە ساڵی (1798ز) داگیركردنی میسر، چەندین پرۆسەی خستە نێوان رۆژهەڵات و رۆژئاوا، كە تاكو ئێستاش كاریگەری لەسەر سیاسەتی ئەمڕۆ داناوە.
سەعید وەسفی خۆی بۆ رۆژهەڵاتناسی وەك بوارێكی زانستی خەسڵەتی نوێ بەرجەستە دەكات (ئایدیای نوێنەرایەتی كردن ئایدیایەكی شانۆییە) رۆژهەڵات ئەو شانۆیەیە كە هەموو رۆژهەڵاتی تێدا قەتیس بووە. پێی وایە لەسەر ئەم شانۆیە هەموو ئەو كەسایەتیانە دەردەكەون كە رۆڵیان لە نوێنەرایەتیكردنی گشتێكی فراوانترینە كە خۆیان لێیەوە هاتوون. رۆژهەڵاتیش وەك بوارێكی داخراو دیمەنێكی شانۆیی گرێدراو بە ئەوروپا، رۆژهەڵاتیش كە پەڕچوئامێزەو هەر لایەنێكی روون بكەیتەوە باس لە جیهانی دەوڵەمەندییەكی ئەفسووناوی دەكات. سەعید رۆژهەڵاتناسی وەها لێكدەداتەوە كە لە روانگەی سایكۆلۆژییەوە رۆژهەڵاتناسی فۆرمێكی پارانۆیایە، زانینێكە وەك سیستەمی زانینی مێژوویی.
داگیركردنی میسرو تێكستەكان لەلایەن ناپۆلیۆن بۆناپارت 1798:
داگیركردنی میسر، بە تەنها بە مانای سەپاندنی هێزێك بەسەر ناوچەیەكدا نایەت، بگرە راكێشانی مێژوو و فەرهەنگ و لێكۆڵینەوەی ژینالۆژی و سەرجەم مەودا ریشەییەكانە. شوێنەوارەكان و دەقەكان، بەڵگەی رواڵەتێكی لۆژیكین بە دەست رۆژهەڵاتناسەكانەوە، دەست بەسەرداگرتنی میسر بۆ زلهێزێكی مۆدێرن وەك پیشاندانێكی سرووشتی هێزی خۆی بووە. سەعیدیش ئەو هەوڵانە دەردەخات پێش ناپلیۆن، لەوانە “هایكنت ئەنكتیل”، وەك هەوڵێكی گرنگ بە شیكاری لە سەرجەم ئەو كارانەی لەبارەی رۆژهەڵات كردوویەتی دەردەخات، ناسینی رۆژهەڵات سەرەتا بە توێژینەوە لە تێكستە كلاسیكییەكانەوە دەستی پێكرد، پاشان بە پەیڕەوكردنی ئەم تێكستانە بەسەر رۆژهەڵاتی مۆدێرن كۆتایی دەهات. تایبەتمەندییەكانی پڕۆژە رۆژهەڵاتناسییەكانی پێش ناپۆلیۆن، تەنها شتێكی كەم هەبوو كە بیكەن بۆ سەركەوتنیان.
میسر بۆ بۆناپارت تایبەت بووە، واتە بۆناپارت دەیویست بیسەلمێنێت كە بۆ ئیسلام تێدەكۆشێت. ئێدوارد ئاماژە بەوە دەكات كە میسر دەبوایە ببێتە بەشێك لە زانستی فرانسی. ئەو ئەنستیتۆیەی بۆناپارت دایمەزراندبوو بۆ میسر، لەگەڵ تیپی، مێژوونووسەكانی، بیۆلۆژیستەكانی، ئاركیۆلۆگەكانی، تیپێكی زانا سوپاكەی بوون، توندوتیژی ئەمانەش هیچی كەمتر نەبوو لە سوپاكەی. سەبارەت بە كتێبی “وەسفی میسر” سەعید بۆی روونە پێگەی مێژوو دەدزێ، لێناگەڕێ توندوتۆڵی یان ناسنامە یان مانایەكی تایبەت بەخۆی هەبێت، راستەوخۆ دەیخاتە ناو مێژووی جیهان، ئەمەشە كە توانات هەبێت وەسفی رۆژهەڵات بە زمانی رۆژئاوای مۆدێرن بكەی.
لێرە بەدواوە چەمكی “رۆژهەڵاتی” دەبێتە چەمكێكی كارگێڕی و دەكەوێتە ژێر كاریگەریی دیمۆگرافی، ئابووری و سۆسیۆلۆژییەكان. سەبارەت بە تێكستەكان رۆژهەڵاتناسی لە سەردەمی گەشانەوەی خۆیدا، واتە سەدەی نۆزدەهەم، كۆمەڵێك لە توێژەری پسپۆڕی زانستی بەرهەم هێناوە، لەمەوە لێكۆڵینەوە لە دەستنووسەكان زۆرتر بوون، وەرگێڕان و لێكدانەوەی زۆرتر بوو، كاركردن لە ڕێزمانی سانسكریتی ئەوانی دی هەنگاوی باشی هاوێشت، سەركەوتنی وەسفی و تێكستیانەی رۆژهەڵاتناسی بە جۆرێك سەركەوتنی بەدەستهێنا، كە رۆژئاوا بكەرە، رۆژهەڵات پاسیڤ، بگرە تێكستەكان كە خۆی دەبینێتەوە لە تێكستە شوێنەوارییە ئایینیەكان، سیاسییەكان، بازرگانی و ئەو تێكستانەی كە تایبەتیش بوون بە جیهانی رۆژئاواوە.