دەستورەکەی رۆژئاوا
12/17/2023 9:02:00 PM
عەدنان عوسمان
لە هەنگاوێکی گەورەدا،
هێزەکانی رۆژئاوا( باکور ورۆژهەڵاتی سوریا) دوارەشنوسی دەستورێکی هاوچەرخیان پەسەند
کرد، کە خۆیان بە دروستی ناویان ناوە پەیماننامە یا گرێبەستی کۆمەڵایەتی.
لە سوریایەکی وێرانی
رۆژهەڵاتیی، کە دەیان ساڵە نەک هەر دیکتاتۆریانەو تاکحزبیانە بەڕێوە ئەبرێت بەڵکو
پڕاوپڕکراوە لە رق و کینەی نەتەوەیی و مەزهەبی، هێزێک دێت ، دوای خەباتێکی سەرکەوتوی
خوێناوی دژ بە شەڕ و تاریکی، پێمان ئەلێت کە خەباتی ئەو بێهودە نەبوە، خوێنی شەهیدەکان
و جەرگسوتانی دایکان و هەتیوکەوتنی منداڵان هەروا بەفیڕۆ ناڕوات، بەڵکو دەبێتە هەوێنی
دامەزراندنی قەوارەیەکی هاوچەرخی مرۆڤانە کە دور لەهەر هەڵاواردن و روحی سڕینەوەو
خۆسەپاندنێک، دانیشتوانانی بتوانن ئارامانە بیر لە گەشەپێدان و سەقامگیری و بنیاتنانەوە
بکەنەوە. ئەوان دور لە میسالیەت و خەیاڵپڵاوی، نەک لە دوتۆی مەدینە فازیلەی فارابی
و ئیخوان ئەلسەفا وکۆماری ئەفڵاتۆن، بەڵکو بەسودبینین لە بیرێکی مرۆڤانەی هاوچەرخانەی
قوڵ و تاقیکردنەوەکانی دنیاو ناوچەکە و دواسیستەمی حوکمڕانی مرۆڤدۆست و ژینگەدۆستەوە،
هاتون دیکۆمێنتێکی دەستوری واقعی و کرداریان داڕشتوە کە ساڵانێکە هەم بە تیۆری و هەمیش
بە کرداری، سەرباری شەر و گێچەڵی ئێرەو ئەوێ، کاری لەسەر ئەکەن و پیادەی ئەکەن.
لێرەدا بە کورتی،
هەندێ قسە لەسەر گرنگی ئەم گرێبەستە ئەکەم.
یەکەم: لە روانگەی
نەتەوەییەوە بۆ گەلی کورد گرنگیەکی زۆری هەیە، بەتایبەت کە یەکەمین گرێبەستە بەو شێوەیە
دان بە مافە سیاسی و ئابوری و کەلتوری گەلی کورددا بنێت (مادەی ١٦) لە وڵاتێکدا کە
تاساڵانێک لەمەو بەر ئامادەنەبون دان بە بونی کورد وەک بەشێکی پێکهێنەری ئەو وڵاتەدا
بنێن. ئەگەر لە تورکیا کورد تورکی شاخی بون، ئەوا لە سوریاش وەک میوان و پەناهەندە
تەماشائەکران. ئەم گرێبەستە خەباتی گەلی کوردی بردە ئاستێکی باڵاوە وەک پێکهێنەرێکی
ئەسڵی و خاوەن ماف.
دوەم: لە روی پێکەوە
ژیانەوە ئەم گرێبەستە کەم وێنەیە لە دۆزینەوەی چارەسەری واقعی و عەمەلی بۆ کێشەو حەساسیەتە
نەتەوەیی و ئەنتیەکان و جیاوازیە ئاینی و مەزهەبیەکان. گرێبەستەکە نمونەیەکی باڵای
پێکەوە ژیان و کارکردن و رێزگرتن لە ماف و جیاوازیەکانی یەکترە. هەوڵدانێکیشە نەک
بۆ سڕینەوەو خەفەکردنی ئەو جیاوازیانە، بەڵکو بۆ پاراستن و زیندوراگرتنی و هەوڵی
کرداری بۆ مامەلەی شارستانیانەو دیموکراسیانە لەگەڵیاندا. راستە لە زۆرێک لە دەستورەکانی
ناوچەکە رستەی زۆر نوسراوە لەسەر پێکەوە ژیان و رێزگرتن لە جیاوازیەکان، بەڵام جیاوازی
ئەم دەستورە لەوانی تر لەوەدایە زۆر بە وردی و کرداری قسەی لەسەر ئامراز و هەنگاوەکان
کردوە هەر لە خوارەوە تا سەرەوە. لەم دەستورەدا زۆر بە رونی و دەنگی بەرز ئاماژە بە
تایبەتمەندیەکانی گروپە نەتەوەیی و مەزهەبی
و رۆشنبیریەکان کراوەو لەپاڵێشیدا رێوشوێنی بەشداری چاڵاکانەیان لە بەڕێوەبردنی
کاروباری خۆیان و سەرجەم کاروباری کۆمەڵگا لە هەموو ئاستەکاندا دیاری کردوە. لەم
روەوە دەکرێ بوترێت ئەم دەستورە نمونەیەکی ناوازەی تێپەڕاندنی عەقڵیەتی تەسکی نەتەوەیی
و مەزهەبی گۆشەگیرانەیە بۆ ئاستێکی باڵای مرۆڤانەی دوانەیی: جیاوازی و پێکەوەیی.
سێیەم: لە روی
کارگێڕیەوە هەنگاوێکی مەزنە بەئاراستەی قەبوڵاندنی بیری لامەرکەزی و فیدرالی و کۆنفیدرالی
مەحەلی. لەم گرێبەستەدا هەنگاوێکی باش نراوە بۆ ئەوەی ئایندەی هەموو سوریا لە
چوارچێوەی سیستەمێکی فیدرالی لامەرکەزیدا داڕێژرێت، کە هەم یەکگرتوو وەهەمیش رێز لە
مافی پێکهاتەکانی بگرێت. پێم وایە بە چەسپاندنی ئەم تێزانە، زۆر ئەستەم ئەبێت گەڵانی
ئەو ناوچەیە قبوڵیان بێت جارێکی تر بچنەوە ژێر رکێفی دەسەڵاتێکی مەرکەزی نەتەوەیی دیکتاتۆردا.
چوارەم: لە روی
داڕشتنی دەسەڵاتەوە هەوڵێکی تایبەت و ناوازەیە بۆ جێگیرکردنی بەشداری هاوڵاتیان و
موتوربە کردنی دیموکراسیەتی نیابی بە دیموکراسیەتی راستەوخۆوە لە چوارچێوەی دەستورێکی
ئاسۆییەوە نەک ستونی. لەم گرێبەستەدا، بە پێچەوانەی زۆرینەی سیستەم و دەستورەکانی ترەوە
بەتایبەت هی ناوچەکە، دەسەڵات لە خوارەوە دادەڕێژراوەتەوەو و هەنگاو بەهەنگاو، لە
کۆڵانەوە بۆ گەڕەک و لادێ و شارۆچکەو شار و ناوچە بەرز ئەبێتەوە بەشێلگیریەکی کەموێنەوە
تا داڕشتنی کۆتایی تەڵارەکەو دانانی سەرێکی پڕ لە توانا بۆ کۆمەڵگاکە. داڕشتنێکی
دور لە کڵێشەبازی و روتینیات و لاشەی مردوو، بەڵکو بە پێدانی ئازادی و دەسەڵاتێکی
فراوان و تەنانەت رەهاوە بۆ راپەڕاندنی ئەرکەکانیان، بەشێوازێک بە هیچ جۆرێک زۆرینەی
دیکتاتۆر و کەمینەی ژێر رەحمەتی زۆرینە دروست نەبێت، بەڵکو بە سیستەمێکی هەلبژاردنی
زۆر ورد، کار لەسەر دابەش کردنی دەسەڵاتەکان و ئاستی نوێنەرایەتی کراوە. ژنان لەم
گرێبەستەدا، هەر لە کۆڵانەوە تا سەرەوە، نیوە بەنیوە (لانی کەم) بەشدارن لە داڕشتن
و بەڕێوەبردنی کۆی دەسەڵاتەکاندا. هێزە چەکدار و ئەمنیەکان، کە هەمیشە داردەستێکی
بەهێزی دەسەڵاتە سەرکوتگەر و دیکتاتۆرەکان بوە، لەم گرێبەستەدا لە خوارەوە تاسەرەوە
خراوەتە ژێر چاودێری و ئیدارەی نوێنەرە هەڵبژێراوەکانی گەل. پاراستنی ژینگە یەکێکی
ترە لە خاڵە گەشەکانی ئەم گرێبەستە کە بە رونی جەختی لەسەر کردۆتەوە. مافدان بە
ناوچەکان بۆ پەیوەند بەستنی دیبلۆماسی و سیاسی و ئابوری و رۆشنبیری لەگەل دەرەوەی
خۆیاندا، تێپەڕاندنی عەقڵیەتی مەرکەزی و یەک ناوەندێتیە کە ئێستا ئێمە لە هەرێمدا
پێوەی دەناڵێنین.
دواجار هیواخوازم
زەمینە فەراهەم ببێت یا بکرێت بۆ ئەوەی ئەم گرێبەستە لە ریفراندۆمێکی میللیدا پەسەند
بکرێت و ببێتە بەشێک لە ئیرادەو ویستی ئەو ناوچەیە.