قەڵادزێ و سندۆڵان، كووچەیەكی تاریك لە ژیانی حەسەن زیرەك
11:14 - 25/06/2020
نووسین و ئامادەکردن: ئارارات ئەحمەد ئەحمەد
لە دوای ڕاپەڕینەوە و بەتایبەتیش ساڵانی پاش پڕۆسەی ئازادیی عێراق، ساڵ نییە لە 26/6دا، كە ساڵڕۆژی لە دونیا دەرچوونیەتی، زۆرێك لە ڕۆژنامە و ڕادیۆ و تەلەفزیۆنەكان، یادی حەسەن زیرەكى هونەرمەندى مەزن، نەكەنەوە. ڕاستی ئەو یادكرنەوانە، خۆ كارێكی باش و بەجێن و ئەمەگ و وەفادارین بۆ ڕوحی پاكی ئەو هونەرمەندە مەزنەی، كە تەواوی ژیانی بە بێكەسی و بێنازی و بەشێكیشی بەدەربەدەری گوزەراند، بەڵام لە هەمان وەختدا، ئەگەر دیقەت لەو ڕاپۆرتانە بدەین دەبینین، كە قسەی زۆربەی ساڵەكان، هەر قسەی پارو پێرارن، دەگوترێنەوە و شتێكی وا زیادە، یان شتێكی وایان تێدا نیە، ئەگەر هێندێك لە گۆشە و كەنارە تاریكەكانی ئەو پیاوە مەزنە ڕۆشن بكەنەوە.
هەڵبەتە حەسەن زیرەك، كە لە هەزار و پێنجسەد بەرەو ژوورتر، گۆرانی لەپاش بەجێ ماوەو بەشێكی زۆریش لەو ژمارەیە، لەبەرئەوەی ڕەنگ و ڕووی فۆلكلۆرییان وەرگرتووە و بە ئاسانی ناناسرێنەوە، تێكست و ئاوازەكانیان هی زیرەك خۆینی. لە نێو ئەو گۆرانییانەدا، ژمارەیەك ناوی زۆر لە شوێن و شار و گوند و كەسایەتی و ئافرەت هاتوون، كە چیرۆك و ڕووداوەكانیان ڕۆشن نین، بۆیە، ئەمن پێم وایە ئەگەر بێتو ناوی ئەو ژن و پیاو و كەسایەتی و شوێنانە، بە وردی شی بكرێنەوە و بەدواداچوونیان بۆ بكرێ و ساغ بكرێنەوە، ئەوە هیچ گومانی تێدا نییە، كە مێژوویەكی تێروپڕ لە ژیانی هونەری و كۆمەڵایەتی و خێزانی و عاتیفیی حەسەن زیرەك دێتە بەرهەم، كە لە ڕاستیدا شایانی ئەوەیە ئەوەی بۆ بكرێ.
حەسەن زیرەك، بە هۆی بێكەسی و بێ جێو ڕێی و نەبوونی و نەدارییەكەیەوە و بۆ دابینكردنی پاروەنانێك، هەر لە هەرزەكارییەوە كەوتۆتە بەردەركان، دواتریش ئاوارەی شاروبەران بووە، لە ئێران و عێراق و كوردستانی عێراق و هەر ساڵەی لە شوێنێك بووە. لەو هەموو گەڕان و ڕاكەڕاكەدا، لە هەر شوێنەی بە كەسانێكی نوێ ئاشنا بووە، كە بازێكیان جێی كەڵك و بایەخ بوون بۆی و، لە بازێكیشیان تووشی دەرگیری و چەرمەسەری و دەردەسەری هاتووە.
یەك لەو شوێنانەش كە ڕووی تێكردووە و نزیكەی پێنج تا شەش سەفەری بۆ كردووە و هەر كەڕەتەش بۆ ماوەیەكی كەم لێی ماوەتەوە، نێوچەی پشدەر بە گشتی و قەڵادزێ و گوندی سندۆڵان بەتایبەتی، بووە.
بەشێكی زۆر و سەرەكیی ئەو زانیارییانەی لەم بابەتەدا خراونەتەڕوو و پێوەندییان بە قەڵادزێ و سندۆڵان و بابەتی دەرهێنانی ناسنامەی عێراقییەوە هەیە، هەر كاتی خۆی لە حەفتاكان و هەشتاكان، زۆر جاران لە بابم و داكم(١)، كە شایەدحاڵی مەسەلەكەبوون، وەرگرتوون. بەدەر لەوە، بۆ زیاتر دەوڵەمەندكردن و ساغكردنەوەی ڕاستیی زانیاریەكانیش، بە خزمەتی هێندێك لەوانە گەیشتم كە زیرەك لە قەڵادزێ و گوندی شێخەدێی سندۆڵان، هامشۆی كردوون و لە ماڵیان ماوەتەوە و تەڕەفی نزیك بوون لێی(٢).
چاپەزێك لە ماڵی میناغای گردبداغی(٣)
ئەوەی كە زۆر ڕوون و ئاشكرایە و هیچ حاشا و گومانێك هەڵناگرێ، ئەوەیە كە زیرەكی هەڵوەدا و بێ جێو ڕێ، نەك هەر لە سەرەتای ژیانییەوە، بەڵكو هەتا مردیش، ئەوەندەی بە دوای پارووەنانێكی سەربەرزانە و پەنایەكی ئەمن و ئارامدا گەڕاوە، كە بژی و بحەوێتەوە، ئەوەندە ماندووی هونەر و ناوبانگ نەبووە، چونكە هونەرەكەی، دەنگە خۆشەكەی، حەنجەرە ئاڵتوونییەكەی و توانا و سەلیقەی لە گوتنی گۆرانی و هۆنینەوەی بەند و بەستەدا، خواكرد و خۆڕسك بوون و لەگەڵیدا لەدایك بوون. بۆیە، دوای ئەوەی بە هۆی ڕووداوێكەوە، لە زێدی خۆی قاچاخ دەبێت، لە ڕێگەی (مەریوان)ـەوە ڕوو لە شاری پێنجوین دەكات و لەوێشەوە بۆ سلێمانی. بۆ بژێوی ژیانی ڕۆژانەی خۆی، وردە وردە دەست دەبزێوێتەوە و هێندێك وردەكاسبیی وەك: كرێكاری، شاگردی، حەمباڵی، چایچێتی و ساردیفرۆشی و... دەكات. بە هۆی هونەرەكەیشیەوە، هێواش هێواش ناوی بە نێوچەكەدا بڵاودەبێتەوە و دەناسرێت، كەسایەتی و ئاغا و كوێخایان، بۆ ئاهەنگ و گەرمكردنی بەزم و شەوكۆڕەكانیان بانگی دەكەن.
میناغای گربداغ، یەك لە كەسایەتییە باش و سەنگینەكانی عەشیرەتی میراودەلی، بە شایەدی دۆست و دوژمن، پیاوێكی تا بڵێی دەستو دڵ كراوە، خۆشمەجلیس، ڕەوشتبەرز، كۆمەڵایەتی و ڕووناكبیر بووە. پاییزی ساڵی 1954، مامۆستا مەلا نووری ئاغجەلەری، حەسەن زیرەكی لە ماڵی ئەوان بینیووە، كە لە دیوەخانەكەی كاری چاپەزیی كردووە. ئەوەش بە پێی گێڕانەوەی مامۆستا ئاغجەلەری خۆی، كە لە یاداشتەكانیدا باسیكردووە، بە هۆی كردنەوەی یەكەمین قوتابخانەی نێوەندی لە قەڵادزێ، پەروەردەی ئەوكاتەی سلێمانی، وەك یەكەمین بەڕێوەبەری قوتابخانەكە ناردوویەتی. لەو ماوە كەمەی كە لەوێ ماوەتەوە، بە زۆر خەڵك و كەسایەتیی سنوورەكە ئاشنابووە، یەك لەوانە میناغا بووە. خۆی هەم لەو بارەوە و هەم لەبارەی ئەوەی كە زیرەكی لەوێ بینیووە، وە هەروەها لەمەڕ دیوێكی دیكەی دەرهێنانی تەزكەرەی عێراقی، كە جێگەی پرسیار و تێڕامانە، دەڵێ:
"... هەموو هەفتەیەكیش پیاوێكی دەنارد و داوەتی دەكردم بۆ نانخواردنی ئێوارە. شەوێك لە ماڵی میناغا دانیشتبووم. دوای شیوكردن وتی: مودیربەگ حەز لە مەقامان ناكەی(٤)؟ چاپەزەكەمان دەنگی زۆر خۆشە. وەرە حەسەن مەقامێكی بۆ مودیربەگ بڵێ. تومەز ئەوە (حەسەن زیرەك بوو). بە شێوەی لاوك و حەیران و بەو دەنگە زڵاڵ و ڕەسەنەی باسی ڕۆیشتنەكەی بەرزانیی لە مەهابادەوە بۆ یەكیەتی سۆڤیەت دەكرد... كە تەواو بوو وتم كاكە، تۆ كە دەنگت ئەوەندە خۆشە بۆچی ناچیتە ئیزگەی ڕادیۆی كوردیی بەغدا؟ وتی ئەفەنی هیچ بەڵگەیەكم پێ نییە، من ئێرانیم. وتم: بەیانی وەرە بۆ لام لە قەڵادزێ، بۆتی جێبەجێ دەكەم. هات بوو بە خاوەنی ناسنامە. دوای دوو سێ مانگ، گوێم لێبوو لەو ئیزگەیەوە گۆرانی دەوت(٥)."
ئاهەنگەكەی ماڵی وەستا قادری پینەدۆز و قاتە مرادخانییەكەی حاجی فەقێ محەمەد
دۆستی زۆر بەڕێزم كاك (قوباد قەڵادزەیی٦)، پێشتر لە ئەكاونتی خۆی، شتێكی دەربارەی زیرەك بڵاوكردبووەوە، كاتێك زانی كە من لەو بارەوە بابەتێكم بەدەستەوەیە، بە نامە بۆ منی نارد، بۆ ئەوەی بە بڕی پێویست كەڵكی لێوەربگرم. منیش، بەشێك لە نامەكەی و ئەوەی كە پێویستە و بە كەمێك ڕێكخستنەوە، لێرەدا دەیخەمەڕوو:
"دێتەوە بیرم یەك لە ساڵەكانی 1953 یا 1954 بوو، بابم دووكانی كوتاڵفرۆشی هەبوو، ئێوارە بوو، وەختی داخستنی بازاڕ بوو. وەستا قادری پینەدۆز دووكانی داخست و بە بەردەم دووكانی بابمدا هاتەخوار بڕواتەوە ماڵێ، دوای سڵاوكردن، گوتی: كاك حاجی، ئەتۆ زۆر حەزت بە دەنگ و بە گۆرانی خۆشە، بۆ نافەرمووی ئەوشۆ لە خزمەتتدابین، میوانێكی ئەودیووم(٧) هاتووە، دەنگی زۆر خۆشە، ناوی حەسەن زیرەكە. بابیشم قەبووڵیكرد و شەوێ چووە ماڵیان، تا درەنگانێكی شەوێ ئاهەنگیان گێڕابوو، ئەهلی گەڕەك سەربانی ماڵی وەستا قادریان پڕكردبوو! ئەوكات بابم، حاجی فەقێ، یەكێك بووە لە دەوڵەمەندەكانی قەڵادزێ، ئەو شەوە كولێجە و پانتۆڵێكی ئەفسەری لەبەردەبێت، حەسەن زیرەك پێیدەڵێ: جلەكانت زۆر جوانن! بابیشم پێیدەڵێ: سبەینێ وەرە بۆ دووكانەكەم قاتێكی ئاوات بۆ بكەم. بۆ سبەینەكەی، قاتێكی لە ئی خۆی، پێشكەش بە حەسەن زیرەك دەكات و هەر یەكسەریش دەیدات بە وەستا قادری خەیات و(٨) ڕاشیدەسپێرێ كە هیچ نەكات تا ئەو قاتەی حەسەن زیرەك تەواو دەكات، ئیدی ئەویش هەر ئەو ڕۆژە تەواوی دەكات. وە بۆ شەوەكەی كە لە ماڵی خدری ئاغاژنە ئایشێ(٩)، ئاهەنگی هەبووە، ئەو قاتەی لەبەردابووە.
بابم، بەهۆی ئەوەی دەوڵەمەند بووە و ناسراو بووە، تێكەڵاویی لەگەڵ زۆرێك لە دەوڵەمەند و بازرگانەكانی سلێمانی و بەغدادا هەبووە، داوای لە (حەمەی فەرەجەفەندی) و (حەمە و خەلیل) كە برا بوون و دەڵاڵ بوون لە سلێمانی، كردووە كە حەسەن زیرەك بگەیەننە بەغدا..."
بەغدا، ڕادیۆی كوردی، مام جەلال و خدراغا و دیووە دروستەكەی تەزكەرەی عێراقی
پایتەختی عێراق، وێستگەیەگی ژیانی زیرەك بووە كە بۆ ماوەی چەند ساڵێك لێی ماوەتەوە. كاتێك ڕووی لە بەغدا كردووە(١٠)، لە ئوتێلی (شیمال ئەلكەبیر) كە مەعلوم نییە لە ڕێی كێوە بووە، وەك كرێكار و شاگرد دامەزراوە و بۆ ژیان و بژێوی خۆی كاری كردووە. لە هەمان كاتدا كۆمەڵێك گەنج و خوێندكاری سنوورە جیاجیاكانی كوردستانیش كە لە بەغدا دەیانخوێند و بەشێك لەوانە بەشداری چالاكیی سیاسیشیان كردووە، هەر لەو ئوتێلە، مەنزڵیان گرتووە. لەوانە: مام جەلال تاڵەبانی لە كۆیە و خدری سەلیماغای سەرتەپكان لە پشدەر، كە لە بەغدا خوێندكار بوون و هەروەها مستەفا قەرەداغی، كە هاوڕێی نزیكی مام جەلال بووە، لەو ئوتێلە پێكەوە بوون(١١).
حەسەن زیرەك، لە كاتی ئیشكردندا كە بەنێو داڵان و ڕاڕەوەكانی ئوتێلەكەدا هاتووە و چووە، لەبەرخۆیەوە نارەناری بووە و گۆرانی گوتووە. كاتێك مام جەلال گوێی لە دەنگی زیرەك دەبێت و دەزانێ كە ئەو دەنگە خۆشە، پێویستی بەوەیە خەمی لێبخورێت و خزمەتی بكرێت و نەخنكێت، ئەوەبوو دەیبەنە ڕادیۆی كوردیی بەغدا و ستافی ڕادیۆیش، دوای تاقیكردنەوەی دەنگی زیرەك و پەسەندكردنی، لە حەوتوودا نیو كاتژمێری دەدەنێ گۆرانی تێدا بڵێت، كە هەوایی و بێ تۆماركردن بووە. ئیدی بەو شێوەیە، حەفتانە ڕۆژێك هامشۆی ڕادیۆكەی كردووە و ئەو ماوەیەی كە بۆی تەرخانكراوە، ڕاستەوخۆ گۆرانییەكانی خۆی تێدا پەخشكردووە. باقی كاتەكانی دیكە لە هوتێل خەریكی ئیش بووە(١٢).
مام جەلال، بە قەڵەمی خۆی و دەربارەی چۆنیەتیی ئاشناكردنی زیرەك بە ڕادیۆی كوردی بەغدا، لە بابەتێكدا نووسیویەتی: "بەهار و هاوینی ساڵی خوێندنی 1954- 195(١٣) لەگەڵ هاوڕێی دێرینم كاك مستەفا قەرەداغی، كە تازە لە ئەمریكا هاتبووەوە، پێكەوە لە ژوورێك دەژیاین لە ئوتێل (شیمال ئەلكەبیر)ی خوالێخۆشبوو كاكە حەمە. لەو ئوتێلەشدا حەسەن زیرەك وەك كرێكار كاری دەكرد. ڕۆژێكیان بەسەریدا چووم گۆرانی (كیژان دەچنە مێرگۆڵان)ی دەگووت، منیش تاوێك هەستم لێڕاگرت زۆرم پێخۆش بوو. شەویش كە هاتە ژوورەكەمان داوام لێكرد گۆرانییەكەم بۆ بڵێتەوە، بەڕاستی زۆرم پێخۆشبوو. ئەویش هەندێ گۆرانی تری فۆلكلۆری كوردی بۆ گوتین كە لە ناویاندا (دەسماڵ هەریری سوورە)شم زۆر پێخۆش بوو. بۆیە كەڵكەڵەی گەیاندنی ئەو دەنگەیم بە ڕادیۆ، كەوتەسەر. چوومە لای كاك (عارفی تاڵەبانی)ی خزممان كە موفەتیش ئیداری بوو لە وەزارەتی ناوخۆ و زۆر دۆستی مودیری ئیزاعەی كوردی بەغدا بوو. باسی حەسەن زیرەك و گۆرانییەكانیم بۆ كرد. ئەویش بەلایەوە باش بوو كە بیبەینە ئیزاعەی كوردی بەغدا. لەبەرچاوی خۆم قسەی لەگەڵ مودیری ئیزاعەی كوردی كرد و ئەویش ڕازی بوو. بۆ ڕۆژی دووەم كە بردم لەگەڵ خۆم بۆ ئیزاعەی كوردی، زۆر لەسەرخۆ لە تاقیكردنەوەدا بەشداری كرد و سەركەوتوو بوو، لەو ڕۆژەوە وەرگیرا بە گۆرانیبێژ، بەو شەرتەی هەفتەی جارێك بچێت گۆرانی بڵێت و هەرجارەی 3 یان 4 دیناری بدرێتێ(١٤)."
مام، زیاتر باس دەكا و دەڵێ: "بە كاك حەسەنە سوورم ناساند كە كرێكار بوو لای كاك برایمی مسەووەر، پاشان حەسەن زیرەك خوشكی حەسەنە سووریشی هێنا(١٥)."
دوای ماوەیەك، كە دروست نازانرێ چەند بووە، ڕۆژێك لەو ڕۆژانەی كە زیرەك سەردانی ئێزگەی كردووە، ئیدارەی ڕادیۆ، كە ئەویش ڕوون نییە بۆچی بووە، داوای تەزكەرەی عێراقییان لێكردوە. كە دەگەڕێتەوە ئوتێل، قەزیەكە لە ڕووی مام جەلال دەدا و داوای لێدەكا كە چ بكا و چ نەكاو مشورێكی لێبخوا. مام جەلالیش دەستی بۆ خدراغا ڕاداشتوەو پێیگوتووە: "جا ئەوە خدراغا، ئەو، ئەو ئیشەی چاتر پێدەكرێ(١٦)." خدری سەلیماغاش، كە بنەماڵەكەیان لە پشدەر خاوەن دەسەڵات بوون و لە حكومەت دەستیان ڕۆیشتووە و ئیشیان لە بندەستیدا عاسێ نەبووە، كاغەزێك بۆ ئاغاژنایشی دایكی دەنووسێ كە لەسەر گوندی (برایماوا) تەزكەرەی بۆ دەربێنن، دەیداتە حەسەن زیرەك و ڕەوانەی قەڵادزێی دەكا. لە قەڵادزێش وەختێك مام تەهای دەفتەرداریان (١٧)، كاغەزەكەی بۆ دەخوێنێتەوە، حەسەن زیرەك لەگەڵ مام تەهادا دەنێرێ بۆ كن (ئەحمەدی عەدە) كە لەو ڕۆژگارەدا موختاری گوندی (برایماوا) بووە، بۆ ئەوەی ئەو وەك موختار و، دوو شاهیدیش لەگەڵ خۆیدا ببا بۆ دایەرەی نفووسی قەڵادزێ، تا شایەدی بۆ بدەن كە ئەو پیاوە، واتە حەسەن زیرەك، خەڵكی گوندی برایماوایە و لەسەر ئەو گوندە تەزكەرەی بۆ دەربێنن. ئیدی بەو شێوەیە موختاری برایماوا و دوو شایەد، كە (وسووی ئایشەكێ) و (ئەحمەد كەڵەوی)(١٨) بوون، دەچنە فەرمانگەی نفووسی قەڵادزێ، موختاری برایماوا پشتگیری لێدەكاو دوو شایەدەكانیش شاهیدی بۆ دەدەن و تەزكەرەی عێراقی بۆ حەسەن زیرەك و ژنەكەی دەردێنن.(١٩)
قەڵادزێ و سندۆڵان و سەنگەسەر لە گۆرانییەكانی زیرەكدا
لە گۆرانیی (ئایشیلـێ ناسكە جوانێ)دا، كە ئاهەنگێكە بە ئاهەنگی 1953 ناسراوە، لە یەك دوو كۆپلەی ئەو گۆرانییەدا ناوی سەنگەسەر و قەڵادزێ و سندۆڵان و بنگرد هاتووە، كە ئەوە نیشانەی ئەوەیە زیرەك ئەگەر بە ماڵوحاڵیش لەو شوێنانە نەژیابێت، ئەوە چەند كەڕەتێك سەردانی كردوون، بەتایبەتیش قەڵادزێ و سندۆڵان، كە شەوەهای شەو لە ماڵە خانەدانەكانی وەك شێخ محێدینی سندۆڵان لە سندۆڵان و خدری سەلیماغا و حەسەن جەلال(٢٠) لە قەڵادزێ، ئاهەنگی مەجلیسی و خێزانیی سازداوە و خەڵكی دوور و نزیكی گەڕەك و دەرودراوسێ حەوشە و سەربانەكانیان گرتوون.
*خۆزگە لەو دنیایەدا حاسڵ بایە مرادم
چەند جەفام لە دوت(٢١) كێشا ئاقیبەت ڕەنج بەبادم
لە دنیا خۆشیم نەدی لێم یەقینەو ئازادم
چیبكەم یاری سەنگەسەر ئەلعان كەوتۆتە یادم
مەگەر شێخانی شەمزین جار جار بێن بە فریادم
ئایشیلێم ناسكەجوانێ مەیلی جارانت كوانێ
گرتم دوو ماچم لێستاند لە ڕاستەی خیابانێ
پێمگوت دەستم دەستۆیكە پیر بووی ئەو مەكرەی دانێ!
*چەند شاری عەزیم گەڕام ئێڕاق و ڕۆم و ئەڵمان
نەمدی جوانێك وەكو تۆ چاوبازو ئەبرۆ كەوان
بەقوربانی باڵات بێ چوار پارچە موڵكی سەیدان
قەڵادزێ و سندۆڵان سەنگەسەر و بنگردان
ئەو دڵەم بۆت شێت و شەیدایە
بۆت مردم كچێ ئامین گیان
ئایشیلـێ ناسكەجوانێ...
*خزمینە مەمكەن لۆمە ئامینێم زێدە جوانە
سەرتۆپی كوردستانە، ئەو دڵەم بۆی سەرگەردانە
سەفەرمێ لە ئێرانە
ئاوری لە من بەرداوە بە ملوێنێك هەرزانە
ئاوری لە من بەرداوە کەسكەڵێ من زێدە جوانە(٢٢)
هەی دەڵێم بمدەیە ماچێك بەدزی و بە مەحرەمانە
بۆت مردم ئایشە جوانێ...تاد
ئەو ئایشە ناسكە جوانێیەش(٢٣)، كە سەربەندی گۆرانییەكەی زیرەك بووە، وەك دەگێڕنەوە كچێكی حەڤدە هەژدە ساڵەی هەتا زار هەڵێنی ناسك و جوان و كچی یەك لە مسكێنەكانی سندۆڵان بووە. كاتێك حەسەن زیرەك ئەو ماوانەی لە سندۆڵان بووە، چاوی پێكەوتووە و پڕ بە دڵ ئاشقی بووە. وەك دەڵێن ڕایشیسپاردۆتێ كە مەیلی بداتێ، وەلـێ، ئایش پێی قایل نەبووە. ئیدی زیرەك لەو ئاهەنگانەی كە لە ماڵی شێخ محێدین گێڕاونی، لە گۆرانییەكدا ناوی هێناوە و پێیدا هەڵگوتووە و لە ئاهەنگی 53یشدا ئەو گۆرانییەی گوتووە(٢٤).
لە گۆرانی (غەمخوار و خوێنشیرینم)ی هەمان كاسێتی 53دا دەڵێ:
چەند لیوا و قەزا گەڕام سەرپاكی مەروێ و پشدەر(٢٥)
بۆ تۆ مردم ڕەش ئەسمەر
تیرێكت لە جەرگی دام لە دڵم بووە كاریگەر... تاد(٢٦)
دوو جار دەرهێنانی تەزكەرەی عێراقی!
ساڵی 2013 سەرگەرمی كۆكردنەوەی زانیاری و دیداری ئەو بەڕێزانە بووم كە كاتی خۆی لە بەغدا و لە قەڵادزێ زیرەكیان بینیووە. لەو نێوەدا دۆستێك پێیڕاگەیاندم كە مامۆستا مەلا نووری ئاغجەلەری كتێبێكی بیرەوەرییەكانی خۆی بەچاپ گەیاندووە، لەوێدا باسی ئەوە دەكا كە كاتی خۆی ئەو تەزكەرەی عێراقی بۆ حەسەن زیرەك دەرهێناوە، بۆیە ئاگاداربە، با نەكەویە هەڵەیەكەوە! بە بیستنی ئەو هەواڵە، وەك ئەوەی كوندەیەك ئاوی ساردم پێداكەن، تووشی حاڵەتێكی زۆر سەیر بووم، خەریك بوو لە ئیشەكەم سارد ببمەوە. ئەوەبوو كتێبەكەم پەیداكرد و خوێندمەوە. بەو هۆیەوە بەپەلە سەفەرێكی تایبەتم كرد بۆ سلێمانی و لە گەڕەكی مامۆستایان و لە ماڵەكەی خۆیدا دیدەنیم كرد، ماوەی كاتژمێرێك لە خزمەتی دانیشتم و دیدارێكی تۆماركراوم لەو بارەوە لەگەیاندا سازدا. ئەنجام، لەمیانی ئەو دیدارەو خوێندنەوەی یاداشتەكانی و مێژووی ژیانی ئەو پیاوە بەڕێزە، حاڵی بووم كە مامۆستا ئاغجەلەری، یەكپارچە ڕاستگۆیی، عیززەت، ویژدان، پاكی و نیشتیمانپەروەرییە، ئەوە جگە لە لایەنی خواناسییەكەی، بۆیە هیچ گومانێك لە قسەكانی ناكرێت، دواتریش هیچ جۆرە بەرژەوەندییەكی لەوەدا نەبووە تا بڵێ من هیممەتم كردووە تەزكەرەی عێراقی لەسەر نفووسی قەڵادزێ، بۆ حەسەن زیرەك دەربكەن!
لەلایەكی دیكەیشەوە، هەموو ئەوانەی نزیك و دەوروبەری خۆم، وەك خدری سەلیماغا، حاجی سەیدی كوڕی شێمحێدینی سندۆڵان، خانەوادەی ماڵی حەسەن جەلال و هەروەها داك و بایشم كە شایەدحاڵی ڕاستەوخۆی دەرهێنانی ئەو تەزكەرەیە بوون، دیسان ئەوانیش هیچ جۆرە بەرژەوەندییەكیان لەوەدا نەبووە، تا بە مەبەستێكەوە بڵێن تەزكەرەی عێراقی بۆ حەسەن زیرەك، لەسەر دەستی خدری سەلیماغا و شێمحێدینی سندۆڵان و ئەحمەدی عەدەی موختاری برایماوا، دەرهاتووە. بەتایبەتیش داكم و بابم، دوور و نزیك هەموو ئەوانەی دەیانناسین، گەواهی ئەوە دەدەن كە لە تەواوی ژیانیاندا هەڵسوكەوتێكی نەشیاویان نەكردووە كە جێێ پرسیار و گومانی دەوروبەر بێت، جا چ جای كارێكی لەو چەشنە كە بۆ ئەوان هیچ بایەخێكی وای نەبووە.
هەر بۆ زیاتر پشتڕاستكردنەوەی ئەو ڕاستییە، ئێستا لەمڕۆدا، دانە دانە چەند بەتەمەنێكی خەڵكی گوندی برایماوا لە ژیاندا ماون، ئەگەر پرسیاری ئەوەیان لێبكرێت: چۆن تەزكەرە بۆ زیرەك دەرهات؟ ئەوان بەبێ بینین و زانینی وردەكارییەكان و، بینینی تەنیا ئەو بەشەی كە لە برایماوا ئاگاداری بوون، یەكسەر دەڵێن: ئەحمەدی عەدە وەك موختار و دوو شاهید لەگەڵێ چوون و تەزكەرەكەیان بۆ دەركردووە!
هەتتا بابم زۆر كەڕەت ئەوەیشی دەگێڕایەوە كە: "حەسەن زیرەك قەولی دا و كوتی كاك ئەحمەد ئەوجارە بێمەوە میوانت دەبم. ئەمنیش گوتم، حەزت لە چیە بۆت ساز بكەین؟ حەسەن گوتی زۆر حەزم لە (فڕنی ٢٧)یە. بەڵام تەزكەرەكەی وەرگرتو ڕۆیشت و ئیدی نەماندیتەوە".
هەڵوەستەیەك
من وەك ئامادەكاری ئەم بابەتە، بۆچوونم وایە كە هەردوو جارەكە ڕاستن. جاری یەكەم لە پاییزی 1954 و جاری دووەمیش وەك لە لێدوان و قسەی كارەكتەرەكان دەردەكەوێ، دوو سێ ساڵ دواتر بووە و مام جەلال هێشتا بەردەوام بووە لە خوێندن. بەڵام ئایا دەكرێ كەسێك دوو جار ناسنامەی بدرێتێ؟ بێگومان نەخێر. ئەوە ڕای خۆمە، ئەوەی جاری یەكەمیان، تەنیا بەرگە عبوورێك (عەدەم تەعورووز)ێكی ئاسایی بووبێت و تەزكەرەی تەواو نەبووبێت، هەر بۆ ئەوە بووە لە بازگەكان دەرباز ببێت تا پێیدەگاتە بەغدا. ئەویش بەم لێكدانەوانە: دەرهێنانی تەزكەرە بۆ هەركەسێك كە لە كاتی منداڵیدا ناونووس نەكرابێت، جا بە هۆكاری ئەوەی لە وڵات نەبووبێت یان هەر هۆكارێكی دیكە و دواتر گەڕابێتەوە، کەسەکە، یا ئەوەتا دەبێ لە بنەڕەتدا لە فەرمانگەی نفووسی ئەو شارە، كۆلكە، واتا پێشینە یان بنچینەی وەك تۆمار و لاپەڕە (سجل و سەحیفە)ی هەبێت، كە دیارە زیرەك نەیبووە. یان ئەوەتا ئەگەر ئەو كەسە هیچ پێشینەیەكی نەبوو، پێویستە مەزبەتەیەك بكات، ئینجا موختارێك و دوو شایەد، مۆر و ئیمزای بكەن و شایەدی بۆ بدەن كە بەڵێ، فڵان كەس خەڵكی ئێرەیە و فەرمانگەش لەسەر پاڵپشتیی ئەوانە، ناسنامەی بدەنێ. دیارە ئەوەكەی مامۆستا مەلا نووری ئاغجەلەری، باسی ئەو مەزبەتە و موختار و شاهیدانەش ناكات، چونكە نەبووە، ئەگەر وا بوایە، حەتمەن باسیدەكرد. بۆیە زیاتر هەر ئەوە ڕێی تێدەچێ كە ئەوەی یەكەمجار و لە كۆتایی 1954 ئەوەی پێیانداوە، تەنیا بەرگە عبوورێك بووە، زیرەك بەو بەرگەیە ڕۆیشتووە. لەوانەیە لە هەمان وەختدا خەڵكی باش و خێرخواش ڕێنماییان كردبێ كە لەوێ یەكسەر بچێتە ئوتێل شیمال ئەلكەبیر. لەوێش، دوای ئەوەی لەو ئوتێلە دامەزراوە، چەند مانگێك دواتر، بە هیممەتی مام جەلال و عارف تاڵەبانی، لە ڕادیۆی كوردی دامەزراوە. وە بێشك داوای بەڵگەیەكیشیان لێكردووە، ئەویش ئەو بەرگەیەی كە پێیبووە، داونەتێ و، ئیدارەی ڕادیۆیش وەك سەرەتا، بەو بەرگەیە قەناعەتیان هاتووە.
وە سەبارەت بەوەی كە دوای چەند ساڵێك دیسان داوای بەڵگەی عێراقییان لە حەسەن زیرەك كردۆتەوە، ڕەنگە لەبەرئەوە بووبێت كە: وەك ڕێوشوێنی یاسایی، ئەوە هەیە كە ساڵانە لە هەموو فەرمانگەیەك، جەرد یاخوود زانیاریی نوێ لەسەر فەرمانبەر و كارمەندەكانیان كۆدەكەنەوە، كە داوایشیان لە زیرەك كردووە، پێیانگوتووە كە بەڵگەیەكی نوێ یان تەزكەرەیەك بێنێت، ئەویش ئەوەی كردووە كە لە پێشەوە باسكرا و چۆنیەتی دەرهێنانی تەزكەرەكەی لەسەر گوندی برایماوا، خراوەتەڕوو.
خۆ ئەگەر ئەوەش كە مامۆستا ئاغجەلەری باسیدەكات، ئەوەی كە پێیانداوە، تەزكەرەی دروست و تەواو بووبێت، لەوانەیە ئەو تەزكەرەیەی ون كردبێت و پێویستی بە دووبارە دەرهێنانەوەی (بەدەل زائیع) بووبێت. بەڵام ئەوەیان، ئەگەرێكی زۆر لاوازە.
لەپاڵ هەموو قسەو لێكدانەوەیەكدا، ئەوەی كە هیچ حاشای لێناكرێ ئەوەیە كە پێدانی تەزكەرە لەسەر گوندی (برایماوا – قەڵادزێ) زۆر درووستە و كارێك بووە، كە بووە.
وە من لە ساڵی 2014، لەگەڵ كاك ئەحمەداغای هێرۆیی، كە بە ئەحمەداغای نفووس ناسراوە و ساڵانێكی زۆر بەڕێوەبەری نفووسی قەڵادزێ بووە، قسەم كرد و داوام لێكرد كە یارمەتیم بدات لە دۆزینەوەی ئەو تۆمارە، ئەویش، لەگەڵ ئەوەشدا كە ئەوكاتە خانەنشین بوو، كوتی كە تۆمارە كۆنەكانی چلەكان و پەنجاكان، هیچیان لە قەڵادزێ نەماون و لەوانەیە لە ڕەگەزنامە و نفووسی سلێمانی بن. بۆ ئەو مەبەستە بەتایبەت سەردانی ئەو فەرمانگەیەم كرد لە سلێمانی، قسەم لەگەڵ بەڕێوەبەرەكەدا كرد و داوای هاوكاریم لێكرد، بەداخەوە ئەویش نائومێدی كردم و ئەوەی لەبیرم مابێ، وابزانم گوتی كە ئەو تۆمارانە بروانەتەوە بۆ بەغدا!
بە هەرحاڵ، هیوادارم ڕۆژێك لە ڕۆژان ئەو بابەتە جوان ساغ ببێتەوە و ئەو تەزكەرەیە، لە ڕادیۆی كوردی بەغدا یان لە هەر جێیەكی دیكە، بدۆزرێتەوە.
حەسەن زیرەك و ماڵی شێمحێدینی سندۆڵان
شێخ محێدینی سندۆڵان پیاوێك بووە، ئەهل و ئەڕبابی مەجلیسە گەرمەكان بووە. بە دەرك و دیوەخان بووەو ڕێزی هونەرمەندانی گەورەی وەك حەسەن زیرەكی گرتووە و خۆشیویستوون. ئیدی وەك دەڵێن پیاوێكی كراوە بووە.
حەسەن زیرەك ئەوەندەی ڕێی كەوتبێتە پشدەرێ، ئەوەندە جارەش چووەتە سندۆڵان و لەوێش هەر لە ماڵی شێمحێدین ماوەتەوەو دیوەخانی شێخی بە ئاهەنگە خۆشەكانی گەرموگوڕ داهێناوە.
حەسەن زیرەك بەهۆی ئاهەنگەكانی حەفتانەیەوە لە ڕادیۆی بەغدا، لەنێو هەموو خەڵكی كورددا ناسرا بوو، ناوبانگی دەنگی دابۆوە. ئەو ڕۆژگارە، وەسیلەی ڕاگەیاندن، بەس ڕادیۆ بووە، ڕادیۆیش هەر ئاغاو شێخ و دەوڵەمەندەكان هەیانبووە. شێمحێدینی سندۆڵانیش یەك بووە لەو كەسانەی كە ڕادیۆی هەبووە. ئەو ڕۆژەی كە زیرەك لە ئێزگە نۆرەی گۆرانی بووە، دیوەخانەكەی پڕ بووە لە خەڵكی گوندی. تا ئاهەنگەكەی زیرەك تەواو دەبوو هەموو قڕوقەپ دانیشتوون و وەك بەرانبەر تەلەفزیۆن دابنیشن، ئاوا چاویان لە ڕادیۆكە بڕیوە و بە هەموو گیانیان گوێیان بۆ گرتووە(٢٨).
بەو شێوەیە، زیرەك و خۆشەویستیی زیرەك لە دڵ و هۆشی شێمحێدیندا ڕەگی خۆی داكوتابوو. بۆیە وەختێك كە دەزانێت حەسەن زیرەك هاتۆتە قەڵادزێ و لە ماڵی ئاغاژنایشێیە، یەكسەر بەدویدا دەنێرێت. كە هات بوو بە ڕۆژی حەشرێ! بۆ ماوەی چەند ڕۆژێك لای دەبێت و لەو ماوەیەدا شەوانە یان ڕۆژانە لە دیوەخانەكەی شێخدا ئاهەنگی گۆرانیی گێڕاوە(٢٩).
زیرەك لە ماوەی ئەو چەند ساڵەی لە عێراق بووە، نزیكەی شەش جار سەردانی قەڵادزێ و سندۆڵانی كردووە(٣٠). جارێك لەو جارانە، كە یەكەمجار و ساڵی 1953 بووە، بۆ پازدە ڕۆژ لای شێمحێدین دەمێنێتەوە(٣١). ئیدی زیرەك بە شێمحێدین دەڵێت: یا شێخ ئەوجار دەبێ ئیزنم بدەی بڕۆم چونكە مەوعیدی ئاهەنگم هەیە. شێمحێدینیش ئیزنی دەداو پێیدەڵێ: "وەڵڵاهی حەسەن، هەر دەڵێی پێنج دەققەیە هاتووی!"... لە كاتی ڕۆیشتنێدا جودای دەكاتەوەو بڕێكی زۆر پارەى ئەو كاتەی، دە دەستی دەنێت. حەسەن زیرەكیش پێی ناخۆش دەبێ پێدەكەنێ و دەڵێ: یا شێخ ئەوە چییە! خۆ ئەمن چاوەش و شایەر نیم بە پارە گۆرانیان بڵێم!... شێمحێدین پێیدەڵێ: "تەبەڕوكە تەبەڕوك!" زیرەكیش دەڵێ: "تەبەڕوك، كراسێكم دەیە، كولۆجە و پانتۆڵێكم دەیە لەبەریكەم، ئەوە تەبەڕوكە!..." ئیدی شێمحێدینیش دەستێك جلی خۆی دەداتێ و دەڕواتەوە... دوای چل شەوی كە هاتەوە، حەسەن زیرەكیش لە بەرانبەردا، پەتوێكی زۆر دانستە و چاك بۆ شێخ بە دیاری دێنێ(٣٢).
زیرەك لە ماڵی حەسەن جەلال
قەڵادزێ، ئەو ڕۆژگارە زۆر كەم و چكۆلە بووە، هەمووی بریتی بووە لە چەند گەڕەكێكی وەك خانەقا، كارەبا، مامقاسمەو(٣٣) قەڵات. خەڵكەكە هەموو یەكترییان دەناسی. ئەگەر ماڵێك لەوسەری گەڕەك میوانێكی هاتبا، ماڵەكەی ئەوسەری گەڕەك، پێیدەزانی.
(حەسەن جەلال)، یەكێك بووە لەوانەی كە خەڵكی قەڵادزێ بووە و بە ژن و ماڵ بووە. پیاوێكی ئەهلی زەوق و دونیایی بووە، ئەڕبابی نادی و دانیشتن بووە، لە هەمان وەختدا كەسێكی زۆر میوانپەروەر بووە. زۆرێك لەو فەرمانبەر و پیاوە ناسراو و كەسایەتییانەی كە ڕێیان دەكەوتە قەڵادزێ، حەسەن جەلال میوانداری و داوەتی دەكردن. جا وەختێك حەسەن زیرەك هاتۆتە قەڵادزێ و زانیویەتی لە ماڵی ئاغاژنە ئایشێیە، خۆی گەیاندۆتێ و بردویەتەوە ماڵێ، داوەتی كردووەو ئەوەندە ڕێزیان لێ گرتووە و لەگەڵیدا بە خوڵق بوون، ئیدی وەك كوڕی ماڵێی لـێ هاتووە و بێ تەقییە بووە. لە بەینی ئەو چەند كەڕەتەی كە زیرەك هامشۆی قەڵادزێی كردووە، سێ جاران میوانی حەسەن جەلال بووە و لە ماڵیان ماوەتەوە و شەوانە ئاهەنگی گێڕاوە. لەو ئاهەنگانەدا حەشاماتێكی زۆر لە حەوشە و لە سەربانی ماڵیان خڕدەبوونەوە و هەتا ئاهەنگەكە تەواو دەبوو، هەر لەوێ دەبوون و گوێیان لە حەسەن زیرەكی دەگرت. خانوو و سەربانی ئەو كاتی هەموو گڵ بوون، خەڵك هێندە زۆر وە سەربانی دەكەوتن، لە قورسایی وان، سەربانەكان دەلەرزانەوە(٣٤).
حەسەن جەلال، ئەو كاتە، دوو كچی بوون بە ناوی ناسك و نازدار. ناسك ئەو كاتە تەمەنی پێنج تا شەش ساڵان و نازداریش لەو بچووكتر و تازە پێڕەوكە بووە. زیرەك لە یەكێك لە گۆرانییەكانیدا هەر بۆ خۆشی و بۆ ناوهێنان، ناوی هێناون و باسی كردوون:
لە بێنار و لە بێنار، پێشكەشتان بێ سەرچنار
یاخوا هەرزان بێ مارۆ(٣٥) بۆ ناسك و نازدار(٣٦)
گومانی تێدا نییە كە كەسێكی گەورەی وەك حەسەن زیرەك، خەڵك زۆر هەبوون كە حەزیان كردووە تێكەڵی ببن و ئاشنایەتیی لەگەڵدا بكەن. جا لەو نێوەدا كەسانی نەیار و ناحەزیش ویستویانە لێی نزیك ببنەوە و نیەتی خراپی خۆیانی بەسەردا قڵپ بكەنەوە. یەكێك لە ماڵەكانی قەڵادزێ، ماڵێكی كوردستانی ئێرانێ بوون. ڕۆژێك بۆ نانی ئێوارێ حەسەن زیرەكیان داوەت كردووە. ئەویش دەچێ. وەختی نووستنان كە هەڵدەستێ، دەچێتەوە ماڵێ حەسەن جەلالی، دەڵێ: "حەسەن زۆرم برسییە!" حەسەن جەلالیش دەڵێ: "بۆ حەسەن، ئەدی ئەو ماڵە نانیان نەداویەی؟!" ئەویش دەڵێ: "با، نانیان هێنا، بەڵام ڕاستی نەوێرام بیخۆم، هەستمكرد ژەهریان دە خواردنەكەی من كردووە و دەیانویست بمكوژن! "(٣٧).
گۆرانیی (هۆ كاكی جووتیار)ی یەكەمجار چۆن و بۆ كێ گوتووە؟
دوای ڕووخانی ڕژێمی پاشایەتی لە 14ی تەمووزی 1958، زۆر نزیكە كە پاییزی هەمان ساڵ بووبێت، زیرەك، لەبەرئەوەی پێشتر لە ئاهەنگێكدا گۆرانییەكی بۆ مەلیك فەیسەڵ گوتووە(٣٨)، ترساوە لەوەی كە ڕژێمی تازە و بەتایبەتیش شیوعییەكان، كە تا ڕادەیەك دەسەڵاتیان هەبووە و زۆریش لە حكومەتی مەلەكی و دارودەستەكەی و ئەوانەش كە پێیاندا هەڵگوتووە، بەداخ بوون، دەستی لـێ بوەشێنن. لەبەرئەوە خۆی پێچاوەتەوە بگەڕێتەوە ئێران. وەك دەردەكەوێ ویستویەتی بە قەڵادزێدا بگەڕێتەوە، بۆیە هاتووەتە قەڵادزێ و سندۆڵان و لەوێ دۆست و ناسیاوەكانی خۆی بەسەركردۆتەوە. لێرەدا نازانرێ چەند ماوەتەوە، بەڵام پێدەچێ لە گەڕانەوەیدا، بۆ ئەوەی خۆی لە چاوی پۆلیس و خەڵكانی شیوعی و سەر بە حكومەتی نوێ، بشارێتەوەو بە لاڕێیاندا بڕوا، لە گوندی سندۆڵانەوە بەرەو زەویەكانی برایماوا هاتووەو لەوێشڕا هاتووەتە گوندی ژاراوەی كۆن(٣٩). لەوێ لە زەویەكانی نزیك گوندی ژاراوەی كۆن، تووشی جووتیارێك دەبێ كە ناوی (حوسێن گەزۆ) دەبێ، خەریكی جووتی گا دەبێ. زیرەك دوای ئەوەی خوابەقەوەتەی لێدەكا، لادەداتە كنی. لێی دەپرسێ: "گۆرانیان دەزانی؟ دەنگت خۆشە؟" حوسێن گەزۆش كە وەك باس دەكەن دەنگی زۆر خۆش بووە، گوتوویەتی: "بەڵی دەنگم خۆشە و گۆرانیانیش دەزانم." ئیدی گۆرانییەكی بۆ گوتووە. ئینجا حەسەن زیرەكیش تێڕا هەڵدەداتێ و گۆرانی (هۆ كاكی جووتیار)ی بۆ دەڵێ. حوسێن گەزۆ پێشتر ناو و ناوبانگ و دەنگی زیرەكی بیستووە، بەڵام لە نزیكەوە نەیناسیوە و لەو كاتەدا، تا گۆرانییەكەی بۆ نەگوتووە نەیزانیوە كە ئەو پیاوە، حەسەن زیرەكە. ئیدی لەوێ دەیناسێ و كە دەزانێ دەگەڕێتەوە ئێرانێ، جووتەكەی بەردەدات(٤٠) و بۆ ڕێنوێنیكردنی، تا گوندی(ڕیشوان) و(سرێجێ)(٤١) چاوساغیی دەكات(٤٢).
دوو قسەى کۆتایی
* ئەو بابەتە، بە حوکمى ئەوەى زۆر لە رۆژگارى خۆى دوورکەوتووینەتەوە و وە ئەو کەسایەتییانەش کە وەک سەرچاوە، زانیاریى دروست و بەڵگەى قسەبڕیان لابووە، ئێستا لە ژیاندا نەماون، هێشتا وا ساغ نەبۆتەوە، کە دڵمان پێى ئاو بخواتەوە، بەو ئومێدەى کە دواى بڵاوبوونەوەى بابەتەکە، لێرەو لەوێ زانیاری ورد و بەڵگەدارى زیاتر وە چنگ بکەوێ.
* بریا لە سنوورەکانى دیکەش، کەرکووک، هەولێر، ڕانیە و... لەو جێیانەى کە حەسەن زیرەک لێى ماوەتەوە یان لێى میوان بووە، کەسانى دڵسۆزى هونەر و حەسەن زیرەک، کە کەمو زۆر زانیاریى و شتێکیان لایە، بیخەنەڕوو، چونکە هێشتا ئەمڕۆ زووترە لە سبەینێ!
منەتباریى
منەتبارى هاوڕێیانى زۆر ئەزیزم کاک قوباد قەڵادزەی ، خانەوادەی حەسەن جەلال، بوار نورەدین، موەفەق میراودەلى، شێخ جەلال شێخ ئەمین شێخ محیەدەین، کە بەوێنە و سەرنج و زانیارى و سەرچاوە، دەستباریان دەگەڵ گرتم.
پەراوێزەکان
(١) یەك/ بابم: (باوكی نووسەری ئەم بابەتە) ناسراو بە ئەحمەدی عەدە، لەدایكبووی نێوان ساڵانی 1915 بۆ 1918 گوندی (نورەدین) – قەڵادزێ، كۆچی دوایی 22/4/1990 ئۆردوگای خەبات - هەولێر.
لە تەزكەرەی عێراقیدا بە (احمد عبداللە قیتران - 1907) ناونووس كراوەو هەروەها مۆری موختاریەكەیشی هەر بە ناوی احمد عبداللەوە بووە، كە ئێستاش ئەو مۆرە هەر ماوەو پارێزراوە. بەڵام لە ڕاستیدا ئەو ناوو ساڵی لەدایكبوونە، هەڵەیەو وەختی خۆی زۆر جار بۆ ئێمەی باسدەكرد كە ئەو، بابی خۆی نەدیوە، ناوی ئەحمەد بووە، بەناو وی كراوەتەوەو ناوی ڕاستەقینەی (ئەحمەد ئەحمەد ڕەسوڵ)ـە.
ئەحمەدی عەدە، یەكەمجار ماڵیان لە گوندی سندۆڵان بووەو یەكێك بووە لە مسكێنەكانی شێحەسەن (شێخ حەسەن). لە هەمان كاتیشدا بەهۆی شارەزایی و بەهۆی ئەوەی كە مەلەوانێكی زۆر كارامەو لێهاتوو بووە، یەكێك بووە لە قەیاغەوانەكانی قەیاغی سندۆڵان كە دەكەوێتە سەر زێی بچووك بە بنار و دامێن چیای ئاسۆسەوە. بەڵام لەبەرئەوەی كە جوتیارێكی سەربزێو بووەو بیروباوەڕی چەپی هەبوەو لایەنی جوتیارانی گرتوەو هەموو شتێكی قبوڵ نەكردووە، لەگەڵ شێخەكانی سندۆڵان نێوانی تێكدەچێ‌و لە كاری قەیاغەوانی دەردەكرێ، دواتریش بۆ گوندی برایماوا* باردەكا. لەوێش، خەڵكی گوندەكە دەچنە قەڵادزێ سكاڵانامەیەك لەسەر موختارە كۆنەكەی برایماوا دەدەنە حكومەت بەو بێنووەی كە بابایەكی ئاغادۆستە، داوا دەكەن لایدەن و ئەحمەدی عەدە لەجێی وی بە موختاری گوندەكە دابنێن. ئیدی حكومەتیش گوێ لە داواكەیان دەگرن. جا، ئەو ماڵگواستنەوەو بە موختاربوونە، وەك دەردەكەوێ لە نێوەڕاستی پەنجاكاندا بوبێت. وە بەرلەوەی لە سندۆڵانەوە بۆ برایماوا بڕۆن، خانەوادەكەمان لە سندۆڵان حەسەن زیرەكیان دیتووە كە لە ماڵی شێمحێدین* ئاهەنگی گێڕاوە.
* شێمحێدین: شێخ محیەدین شێخ ئەمین شێخ قادری سندۆڵان 1904 – 1980
* برایماوا: دەكەوێتە نزیكەی 5 كیلۆمەتری باكووری خۆرهەڵاتی سندۆڵان و لە ئێستادا شوێنەواری نەماوە.
دوو/ داكم: فاتمە ئیبڕاهیم ڕسول (فاتمە جەرگە)، لەدایكبووی نێوان ساڵانی 1925 – 1927 گوندی (چۆمخڕكە) - قەزای قەڵادزێ، كۆچی دوایی لە 2/7/2015 سێبەردان - هەولێر.
(٢) ئەوانیش: یەكەم/ خدر سەلیم مەمەند (خدری سەلیماغا)، ناسراو بە خدری ئاغاژنە ئایشێ، لە ساڵی 1936 لە (سەرتەپكان*)ی سەر بە قەزای قەڵادزێ لە دایك بووە، لە 17/2/2013 لە هەولێر كۆچی دوایی كردووە. ڕۆژی 20/1/2013 لە هەولێر لە ماڵی كاك عەبدولقادری كوڕی، چوومە سەردانی و بۆ ئەو بابەتە دیدارێكی تۆماركراوی 8 دەقیقەیم لەگەلیدا سازدا و پاشانیش لە 11/2/ 21013 لە ڕێی عبدالقادری كوڕیەوەو بە تەلەفۆن هێندێك قسەمان كردو زانیاریی دیكەم لێوەرگرت.
* سەرتەپكان: گوندێكی 7 تا 8 ماڵی دەبوو، دەكەوێتە دوو سێ كیلۆمەتری خۆراوای قەڵادزێ. تا ڕاگواستنی پشدەریش لە ساڵی 1988 بۆ ئۆردوگا زۆرەملێكان، ئاوەدان بوو.
دووەم/ حاجی سەید شێخ محێدین شێخ ئەمین، ناسراو بە حاجی سەیدی شێمحێدینی سندۆڵان، لە دایكبووی 1941 سندۆڵان، دانیشتوی قەڵادزێ – گەڕەكی ئاشتی، دوانیوەڕۆی 14/2/2013 لە ماڵەكەی خۆیان دیدارێكی كورتی تۆماركراوم لەسەر زیرەك و چۆنیەتی دەرهێنانی تەزكەرەی عێراقی و هێندێك بیرەوەریی دیكە، لەگەڵیدا سازدا.
سێیەم/ ناسكە حەسەن جەلال ئیبراهیم، لە دایكبووی 1950 قەڵادزێ، هاوسەری نووسەرو ڕووناكبیرو فۆلكلۆریست مامۆستا زیاد موحەمەدەمین، دانیشتوی ڕانیە. بەیانیی ڕۆژی 16/2/2013 لە ڕانیە لە ماڵی خۆیان سەردانیم كردو لە دیدارێكی كورتی تۆماركراودا چەند زانیاریەكم لەسەر زیرەك و هامشۆی بۆ ماڵی ئەوان، لیێان وەرگرت.
(٣) میناغای گربداغی: محەمەدەمین بابەكر مەمەند، 1902 – 1968، كەسایەتی و ئاغای عەشیرەتی میراودەلی، ماڵی لە گوندی گربداغ (گردبداغ) كە ئێستا گەڕەكێكی خۆرهەڵاتی شاری قەڵادزێیە، بووە.
(٤) نە مەقام و نە گوتنی مەقام، لە پشدەر بەگشتی و بە تایبەتیش لە قەڵادزێ، نەبووە. بەڵكو حەیران، ئەو حەیرانەی كە لە دەشتی هەولێر بوون و باوی هەیە، گوتراوە بەڵام بە ڕادەی زۆر و دەشتی هەولێر نا، كەمتر. بەڵام گۆرانی و بەستە و شەڕەبەند و بالۆرە لە پشدەر و موكریان، زۆر بوون. تەنانەت بە (گۆرانی)یشیان هەر گوتوە حەیران. ئەگەر ویستبیان دەنگخۆشێك گۆرانی بڵێ، گوتویانە: حەرانێكمان بۆ بڵێ، یانی گۆرانییەكمان بۆ بڵێ. جا بۆیە، پێم وابێ مامۆستا ئاغجەلەری لە گێڕانەوەی ئەوەدا بە هەڵەدا چووە، یان ڕەنگە یادەوەریی باش نەبووبێ.
(٥) بڕوانە: مەلا نووری ئاغجەلەری، بیرەوەریەكانم لە نێوان بینین و بیستندا، بنكەی ژین، ئامادەكردنی سدیق ساڵح، چاپخانەی شڤان – سلێمانی، لاپەڕە 81 و 82.
(٦) قوباد قەڵادزەیی: قوباد حاجی فەقێ مەحەمەد حەوێز، لە ساڵی 1945 لە شاری قەڵادزێ لە دایك بووە، ئێستا نیشتەجێی وڵاتی فینلەندە.
(٧) ئەو دیوو: ئەو دیووی سنوور، مەبەست لە خۆرهەڵاتی كوردستانە، كە لە ئاخاوتنی عامیدا بە (ئەو دیوو) ناوی دێت.
(٨) وەستا قادری خەیات: قادر سەعید ساڵح، باوكی چیرۆكنووس و وەرگێڕ، مامۆستا ئەحمەد قادر سەعید، كە لەدایكبووی چلەكانە و ئێستا دانیشتووی گەڕەكی سەرچنارە لە سلێمانی.
(٩) ئاغاژنایش (ئاغاژنە ئایش): عائشە بایز خدر، دایكی خدری سەلیماغا، لە ساڵی 1991 لە هەولێر لە تەمەنی 80 ساڵیدا كۆچی دوایی كردووە.
(١٠) حاجی سەیدی سندۆڵان لە دیدارەكەدا گوتی كە ساڵی 1952 چووەتە بەغدا. بەڵام ڕوونی نەكردەوە كە چۆن چۆنی چووە، بۆیە، ئەوە جێگەی گومانەو، زیاتر ئەوە دەچێتە ئەقڵەوە كە پاییزی 1954 و لە قەڵادزێوە چووبێتە بەغدا.
(١١) خدراغا لە دیمانەكەدا گێڕایەوە، خۆی تەلەبەی نێوەندی بوەو مام جەلالیش خوێندكاری زانكۆ بووە لە بەشی ماف.
(١٢) دیدارەكەی خدری سەلیماغا.
(١٣) جەلال حیسامەدین نووری غەفوور، مام جەلال تاڵەبانی، 1933 – 2017، ساڵی خوێندنی 1952 – 1953 یەكەم ساڵی خوێندنی بووە لە كۆلێجی ماف لە بەغدا.
(١٤) سەرچاوە: گۆڤاری خاك، ژمارە 41، حەسەن زیرەكم چۆن ناسی و چۆن بردم بۆ ڕادیۆی كوردی بەغدا، نووسینی مام جەلال، لاپەڕە 18 و 19.
(١٥) سەرچاوە: گۆڤاری خاك، ژمارە 41، سەرچاوەی پێشوو. مام جەلال لە هەمان بابەتدا ئەوەیشی باسكردووە كە حەسەن زیرەك و حەسەنە سووری لە شانەیەكدا ڕێكخستووە و كاری سیاسیی پێكردوون و زۆر نووسین و نامە و بەیانی سیاسیی لای حەسەن زیرەك داناوە تا بۆی بشارێتەوە.
زیرەك ئەوەندەی لەو ئوتێلە ماوەتەوە، نێوانی لەگەڵ مام جەلالدا خۆش و زیاتر بووە. میدیای زەندیش لە دیمانەیەكی گۆڤاری خاكداو لە زاری حەسەن زیرەكەوە، كە وەختی خۆی بۆی گێڕاوەتەوە، باسی ئەوەی كردوە كە لە بەغدا پیاوێك بە ناوی مامەوە، زۆری هاوكاری كردوە. هەروەها مام جەلال، بەهۆی ئەوەی پیاوێكی هەڵسووڕاوو چالاكوانێكی سیاسی بووە، متمانەی زۆری بە زیرەك هەبوە، بڵاوكراوەو بەڵگەنامەی سیاسی و نهێنیی لەكن داناوەو حەسەن زیرەك، لە ژوورەكەی خۆی، بۆی شاردونەتەوە. وە زۆر جاریش وەك قاسید و نامەبەر بەولاو لادا ناردویەتی و كاری كوردایەتیی پێكردوە. بڕوانە: گۆڤاری خاك، هەمان ژمارەو لاپەڕە.
(١٦) دیدارەكەی خدری سەلیماغا.
(١٧) مام تەها: تەها حەمە، لە عەشیرەتی خۆشناو بوو، پیاوی ماڵی ئاغاژنایش بوو. بە هۆی خوێندەواری و زرنگیەكەیەوە، وەك دەفتەردارێك حیساباتی ماڵی ئاغاژنە ئایشێی ڕاگرتوەو بەسەر موڵك و زەوی و زارەكانیشیان لە برایماوا، ڕاگەیشتوەو موڵكانەی وەك نیوەكاری و سێیەك و شتی وای بۆ لە جوتیار و مسكێنەكان وەرگرتوەو كۆكردۆتەوە. مام تەها لە ساڵی 1977 و لە تەمەنی سەد و بیست ساڵیدا مردووە. سەرچاوە: دیدارەكەی خدراغا.
(١٨) وسوی ئایشەكێ، یەك لە مسكێنەكان و ئەحمەد كەڵەویش كوێخای شێخ حەسەن بوو لە سندۆڵان*.
* سندۆڵان: شێخەدێ بووە، لەلایەن دوو لە شێخەكانی نەوەی شێخ قادری گەورەوە بەڕێوە براوە، ئەوانیش شێخ محێدین و شێح حەسەن بوون كە ئامۆزای یەكتری بوون. بۆیە مسكێنەكانیش دوو تاقم بوون و هەر تاقمەی مسكێن و پیاوی یەك لەو شێخانە بوون. هەر بەو هۆیەوە سندۆڵان دوو كوێخاشی هەبووە یەكیان (كوێخا حەسەن) كە كوێخای شێحەسەن بوەو (ئەحمەد كەڵەوی) كە كوێخای شێخ محێدین بوە.
(١٩) پێشتر لە هەموو ئەو گێڕانەوانەی كە بابم و داكم دەربارەی چۆنیەتی دەرهێنانی تەزكەرەی عێراقی بۆ حەسەن زیرەك باسیان دەكرد، جارێك لە جاران باسی ئەوەیان نەكردوە كە لە هەمان وەختدا تەزكەرەیان بۆ ژنەكەیشی دەرهێنابێت، بەڵام خدری سەلیماغا و حاجی سەیدی كوڕی شێخ محیەدینی سندۆڵان، هەردووكیان كوتیان ژنی هەبوەو تەزكەرەیان بۆ هەردوكیان دەرهێناوە.
حاجی سەیدی كوڕی شێمحێدینی سندۆڵان لە دیدارەكەدا كوتی: بابم بە ئاغاژنە ئایشێی دایكی خدراغای كوتوە: "ئەتۆ تەزكەرەی حەسەن زیرەكی لەسەر برایماوایە بۆ دەرێنە و ئەمنیش تەزكەرەی ژنەكەی لەسەر سندۆڵان بۆ دەردێنم". ئیدی شێخەمینی برامی، كە موختاری سندۆڵان بوو، ڕاسپارد كە تەزكەرەی ژنەكەی حەسەن زیرەكی لەسەر سندۆڵان بۆ دەربێنێ و ئەویش جێبەجێی كرد.
هەروەها خدراغاش ئەوەی گوت كە دوای ئەوەی حەسەن زیرەك گەڕاوەتەوە بەغدا، لەبەرئەوەی بەڕێوەبەری جنسیە ئاشنامان بوو، وامان كرد بە ئاسانی جنسیەكەش، بۆ خۆی و بۆ ژنەكەی دەربێنن.
(٢٠) حەسەن جەلال ئیبڕاهیم، باوكی (كوردە حەسەن جەلال – خاوەنی ڕادیۆی نەوا) لە 1918 لەدایك بووە و لە 27/3/2002 لە قەڵادزێ كۆچی دوایی كردووە.
(٢١) لە دوت: لە دوات.
(٢٢) کەسكەڵێ: کەسکێ، نازناو یان ناوى دووەمى هەمان ئەو (ئایشێ)یە بووە کە زیرەک لە گۆرانیەکەدا بە (ئایشە جوانێ) ناوى هێناوەو لە پەراوێزى ژمارە ٢٣دا ڕوونکراوەتەوە.
(٢٣) ئەو ئایشێیە، وەك دەردەكەوێ لەدایكبووی سەرەتای سیەكانی گوندی سندۆڵان بێت. ئێستا حاڵی حازر لە كاتی نووسینی ئەم بابەتەدا لە ژیاندا ماوەو نیشتەجێی ڕانیەیە. دوانیوەڕۆی 21/2/2013 لەگەڵ دۆستێكمدا كە خوشكەزای ئەو ئایشەخانەیە، چوومە سەردانی، ویستمان لە پەناوە بابەتەكە بوروژێنین و قسەی لـێ ڕاكێشین، بەڵام وەك دەردەكەوت لە شەرم و ترسی دەوروبەرو بەتایبەیش كوڕەكەی، كە لە مەجلیسەكە ئامادە بوو، هیچی نەدركاندو هەموو جار بابەتەكەی دەبردەوە لایەكی دیكەو لە خۆی دوور دەخستەوە!
(٢٤) بەدەر لەوە، هەر هەمان گۆرانی ساڵانێك دواتر، كە بە شێوەی گوتن و مۆسیقاكەیڕا دەردەكەوێ لە ڕادیۆی تاران بێت، گوتۆتەوە.
(٢٥) مەروێ: مەبەست لە (مەرگە)ی سەر بە ناحیەی بنگردە لە قەزای دوكان.
(٢٦) لە گۆرانی (هەی بێ دە بڵێ بێ)دا، كە ئەویش گۆرانیەكی دیكەی هەمان ئاهەنگە، ناوی ڕانیەی هێناوەو دەڵێ:
ڕەبی ڕانیە ئاوابێ ئاوەكەی ساردو سووكە
ئاشقی مریەم چاو جوان بووم هەر دەڵێی تازەبووكە
قیمەتگران و وەزنسووكە، وەك ئەشرەفی بچووكە
خزمینە مەمكەن لۆمە سافە دەڵێی مێكووكە
هەی بێ، دەبڵێ بێ، یارم لە نیوەشەودا...
وەك كەسە بە تەمەنەكانی ڕانیە باس دەكەن، ئەو مریەم چاو جوانەش یەكێك بووە لە كاراكتەرەكانی نێو ژیانی حەسەن زیرەك و ئەویش بۆ خۆی چیرۆكێكە.
(٢٧) فڕنی: خواردنێكە وەك محەلەبی و لە ئاردی برینج ئامادە دەكرێت.
(٢٨، ٢٩، ٣٠، ٣١، ٣٢) دیدارەكەی حاجی سەید.
لە هەمان دیداردا حاجی سەید هێندێك بیرەوەریی دیكەی خۆی لەگەڵ حەسەن زیرەكدا گێڕایەوە، لەبەرئەوەی كە باسەكەی من پێوەندیی بە (حەسەن زیرەك لە قەڵادزێ و سندۆڵان)ـەوە هەیەو ئەو بیرەوەریانەش كە لێرەدا دەیانخەمە ڕوو، لە كوردستانی ئێرانێ ڕوویانداوە، بۆیە خستمنە نێو ئەم پەراوێزەوە:
یەك/ دوای شۆڕشی عەبدولكەریم قاسم لە 14ی تەموزی 1958 بەهۆی كێشەی موڵك و زەوی و زارو گرژی نێوان جوتیارو ئاغاكانەوە، نزیكەی پێجسەد كەسێكی ئاغا و شێخ و میراودەلیەكانی پشدەرێ، لەوانەی كە چەكیان پێهەڵبگیرێ، پەناهەندانەی ئێرانێ دەبن. حاجی سەیدیش كە ئەو كاتە تەمەنی نزیكەی 18 ساڵە بووە، یەكێك بووە لەوانە. لەوێ جارێك چووەتە شنۆیە بۆ خزمەت (شێخ مارفی شنۆیە). لەو كاتەدا حەسەن زیرەك لە ماڵی شێخ مارفی دەبێ، لەوێ چاویان پێك دەكەوێ كە چاوی پێدەكەوێ. باوەش بەیەكدا دەكەن و یەكتر ماچ دەكەن. حاجی شێخ مارف دەڵێ: "حەسەن، ئەوە حاجی سەیدی دەناسی؟" ئەویش دەڵێ: "قوربان ئەمن نان و نمەكی وانم زۆر كردوە." ئەوە شەوە لەوێ پێكەوە دەبن و بۆ بەیانی حەسەن زیرەك و حاجی سەید و دوو كەسیش كە لەگەڵ حاجی سەیدی بوون، ناویان مستەفاو ڕەحمان بووە، بەرەو ورمێ ڕۆیشتوون.
دوو/ جارێكی دیكە لەگەڵ كوڕێكی مەهابادی كە ناوی عەبدولخالیق بووە، لە سەرچاوەی ئاوی (كێوی ئەربەبا) لە بانێ، كە گازینۆی هەبووە سەردانیان كردووە. لەوێش شەوێك لای ماونەتەوە. ئیدی ئەوە دوا دیتن دەبێت و جارێكی دیكە چاوی بە زیرەك نەكەوتۆتەوە.
(٣٣) مام قاسمە: یەكێك لە گەڕە كۆنەكان و دەكەوێتە پەڕی خۆراوای قەڵادزێ، خڕێك كە بە خڕێ مام قاسمەی ناسراوە، لەگەڵ قەڵادزێی بەری بازاڕی، جیا دەكاتەوە. وە بەرانبەر (گردی حوسنی)یە و (چۆمی چۆمخڕكە)ی، لێكیان جا دەكاتەوە. ئەو باسكەی كە گەڕەكەكەی لەسەر ئاوەدان كراوەتەوە، لە كۆندا زنەو كانیاوی زۆر بووە. لە دەوروبەری ساڵانی 1962 – 1963 ڕەوانشاد میناغای گربداغی وەستایەك بە ناوی قاسم، كە ئیشی كارێز لێدان بووە، وەك دەڵێن لە ئێرانەوەو خەڵكی شاری (مەهاباد)ێ بووە، دێنێ و چەند كارێزێكی پێ لێدەدا. ئیدی لەو سەردەمەوە ئەو گەڕەكە بە (گەڕەكی مام قاسمە)ی بەناوبانگە. ئەو رۆژگارە، ئەو گەڕەكە چۆڵ بووەو تەنیا یەك دوو ماڵی لـێ بووە.
(٣٤) دیدارەكەی ناسكەخان.
(٣٥) مارۆ: جۆرە كوتاڵێكی ژنانە بووە. لە كۆنی كوردەواریدا قوماشی ژنانە، ناوی جۆراوجۆریان هەبوو وەك: مارۆ، ئەتڵەس، كڕنەك، جەلسە، ڕیشی مام جەلالی، چاوی ماری، كوێستانان خاڵخاڵ، كودەری، برینجۆك، كەتان، مەلمەل و زۆری دیكەیش. دیارە ئەو ناوانە، ناونانی میللی و كوردەواری و زاری ژنان بوون، دەنا لە بنەڕەتدا ناوی دیكەیان هەبووە كە كۆمپانیا خۆی بۆی دادەنان.
(٣٦) دیدارەكەی ناسەكەخان... ناسكەخان لە دیدارەكەدا گووتی كە باش گۆرانیەكەی لەبیر نەماوەو گوتیشی: "بەشەر چوزانێ ڕۆژێك لە ڕۆژان ئیشت بە مەعلووماتێكی وا دەبێ، دەنا وات دەكرد هەموو شتێكت دەنووسیەوەو دەتپاراست."
(٣٧) دیدارەكەی ناسكەخان.
لە كتێبی (ساواك بۆچی حەسەن زیرەكی كوشت؟) نووسەری كتێبەكە لە ڕێی دیدارێكی ڕابیعە خانمی دواژنی حەسەن زیرەك و چەند بەڵگەنامەیەكی ڕەسمی حكومەتی شاهی ئێرانەوە، ئەوەی ساغ كردۆتەوە كە زیرەك بە مردنی ئاسایی خۆی نەمردووەو بەڵكو ساواك ژارخواردووی كردووە. ئەو گێڕانەوەیەی ناسكەخانیش ئەو ڕاستیە قایمتر دەكات و ئەوە دەردەدەخا كە ساواك و دەوڵەتی ئێران هەر لە هەڵاتنی یەكەمی بۆ ئێڕاق و كوردستانی ئێڕاق، بە دوایەوە بوون و لە دەرفەتێك گەڕاون بیكوژن.
بڕوانە كتێبی: ساواك بۆچی حەسەن زیرەكی كوشت؟ د. مەولود ئیبڕاهیم حەسەن، لێكۆڵینەوەیەكی بەڵگەیی شیكاری، بەرگی یەكەم، چاپی یەكەم 2012 چاپخانەی هیڤی – هەولێر، لە بڵاوكراوەكانی چاپ و بڵاوكردنەوەی بەدرخان.
هەر لە هەمان دیداردا ناسكەخان گوتی: بابم زۆر جار دەیگێڕایەوە دەیگووت حەسەن زیرەك لە سلێمانی شاگرد چایچی بووە. دوو ژنی هەبوون ناویان ئامین و دولبەر بووە. ماڵیان لە گەڕەكێكی كۆن بووەو لە خانوێكی گەورەدا بوون كە شەش حەوت ماڵی دیكەی تێدا بوون. ژنەكانی بە ڕۆژ (سەروپێ)یان بۆ سەروپێخانێكی چاك كردووە. كوتی جارێك چووم میوانی بووم، وەختی نیوەڕۆیە بوو هەستاین بچینەوە ماڵێ. حەسەن زیرەك كوتی: "با لە دەرێ نانێكی بخۆین جا دەچینەوە." گوتم: "بۆ؟ ئەدی ژنەكانت لە ماڵێ نین؟" زیرەك كوتی: "نە بەخوای حەسەن، ژنەكانم لە ئیشێن و سەروپێیان بۆ سەروپێخانەیەكی چادەكەن هەتا نیوەڕۆیە نایەنەوە."
(٣٨) دوو ڕیوایەتی جیا سەبارەت بەو گۆرانیە هەیە
یەكەمیان: ئەو كاتەی كە زیرەك لە ڕادیۆی كوردی بەغدا بوو، ئاهەنگێك بە بۆنەی تاج لەسەرنانی مەلیك فەیسەڵی دووەم* ڕێك دەخرێت. بە ڕێكەوت هەر ئەو ڕۆژە هاوكاتی تاج لەسەرنانی مەلیك حوسێنی ئەردەنیش بووە، كە هەردوكیان ئامۆزای یەكتری و لە بنەماڵەی هاشمی بوون. هونەرمەند و گۆرانیبێژانی كوردو عەرەبی عێراقی بەشدارییان لەو ئاهەنگەدا كردووە، حەسەن زیرەكیش یەكێك بووە لەوانە. وەك دەگێڕنەوە گۆرانیەكەی ئاوا بوو:
دە لێدەن لێدەن لێدەن لە تەپڵی شادومانی
ئەوا تەتویجیان كردن حوسێن و فەیسەڵی سانی...
بڕوانە كتێبی بۆچی ساواك حەسەن زیرەكی كوشت؟، سەرچاوەی پێشوو.
دووەمیان: حاجی سەید لە دیدارەكەدا گوتی: ئەوە وانیە، ئەو ئاهەنگە بە بۆنەی ژنهێنانیەوە بووە، مەلیك فەیسەڵ لەگەڵ كچێكیدا زەواجی دەكرد ناوی (فازیلە) بوو، وابزانم توركمانیش بوو، جا لە گۆرانیەكەیدا دەیگوت: دە لێدەن لێدەن لێدەن لێدەن لە تەپڵی شادومانی ئەوا ئیزدیواجی كرد مەلیك فەیسەڵی سانی.
تێبینی: لەنێوان ئەو دوو گێڕانەوەیەدا، قسەی دروست و نزیك هەر ئەوەیە كە بە بۆنەی ساڵڕۆژی تاج لەسەرنانیەوە بووە نەك هاوسەرگیرییەوە. چونكە شافەیسەڵی دووەم لە 1939 كە ئەو كاتە تەمەنی تەنیا چوار ساڵان بووە، بووە بە مەلیك و تاجی لەسەر نراوە. وە لە 2/7/ 1957یش، مەلیك حوسێنی ئەردەن سەردانی عێراقی كردوە، جا زۆر نزیكە بۆ بەشداریكردن لەو یاد و ساڵڕۆژە هاتبێت و ئاهەنگەكە لەو ڕێكەوتەدا بووبێت.
* مەلیك فەیسەڵ: فەیسەڵ كوڕی غازی كوڕی فەیسەڵ كوڕی حسێن كوڕی عەلی الهاشمی 2/5/1935 – 14/7/1958
(٣٩) ژاراوەی كۆن: نزیكەی 6 تا 7 ماڵ بووە. خانوەكانی هەموویان لە قوڕ بوون. دەكەوێتە 9 تا 10 كیلۆمەتری خۆراوای قەڵادزێ. ڕێك لەسەر جادەی گشتیی قەڵادزێ - ڕانیەشەوە دەكەوێتە 4 كیلۆمەتری خوارووی جادە گشتیەكەوە. بە دروستی نازانرێ لە كەنگێوە ئاوەدان بووە، بەڵام زۆر نیە كە كراوە بە گوند و خەڵكی تێدا ژیاوە. لە سەرەتای هەشتاكانەوە ئەو شەش حەوت ماڵەش، بەهۆی خراپی گوزەران و كەم دەرامەتیان، وردە وردەو یەك لە دوای یەك گوندەكەیان چۆڵ كرد و لە ژاراوەی تازە نیشتەجێ بوون.
(٤٠) جووتەكەی بەردەدات (جووت بەردان): وازهێنان یان پشوودان لە جووتكردن و بەردانی گا یان هەر ئاژەڵێك كە بۆ جووت دابەستراون و لێكردنەوەی ئاموور لێیان.
(٤١) ڕیشوان، سرێجێ (سرێجە): دوو گوندن دەكەونە نزیكەی 9 تا 10 كلمی باكووری خۆرهەڵاتی قەزای قەڵادزێ.
(٤٢) سەرچاوە: حسێن مەحموود حسێن ناسراو بە سەید حوسێنی خەیات، لە 1951 لە گوندی سندۆڵان لە دایك بووە، دوای دروستكردنی بەنداوی دوكان، ماڵی ئەوانیش یەكێك بوون لەو ماڵانەی كە حكومەت لە ناحیەی سەنگەسەر خانووی بۆ دروستكردبوون لە 1959 باردەكەن بۆ ئەوێ. ئێستا نیشتەجێی ڕانیەو پیشەی خەیاتیە.
ناوبراو گوتی كە جارەهای جار ئەو باسەی لە زاری حوسێن گەزۆ خۆی بیستووە.
حاجى سەید شێخ محێدین شێخ ئەمین
خدری سەلیم ئاغا
حەسەن جەلال ئیبراهیم
میناغای گریداغ
لە ڕاستەوە: نووسەرى بابەت، مامۆستا مەلا نوورى ئاغجەلەرى
ئەحمەدى عەدە (موختارى گوندى برایماوا)
فاتیمە ئیبراهیم ڕەسوڵ (فاتمە جەرگە)
سەید حوسێنی خەیات
مۆرى موختارى گوندى برایماوا – کە بە دەست لەسەر زەرد هەڵکەنراوە
پارچە گەورەکە: مختارى برایم دى اوا قلادزە (موختارى برایم دا ئاوا قەڵادزە)
پارچە بچووکەکە: احمد عبدالە (ئەحمەد عەبدوڵڵا)
گوندی سندۆڵان