چەند تێبینیەك سەبارەت بە چوارەمین كۆڕبەنده‌كه‌ی زانكۆی ئەمەریكی/ دهۆك
11/24/2023 12:43:00 PM
د. سەیران بەرزنجی
چەند تێبینیەك سەبارەت بە چوارەمین كۆڕبەندی ئاشتی و ئاسایشی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە زانكۆی ئەمەریكی/ دهۆك
كۆڕ و كۆبوونەوە نێودەوڵەتی لە شارەكانی هەرێم و بانگهێشت كردنی كەسایەتیە سیاسی و ئەكادیمیەكان كە ڕوویەكی شارستانی باشە لە ناساندن و كردنەوەی دەرگای پەیوەندییە نێودەوڵەتیەكان لەگەڵ کەسانی سیاسی و ئەكادیمی و زانكۆكانی جیهان جێگای دەست خۆشیە.
وە لەبەرئەوەی مامۆستایانی زانکۆكانی هەرێم بانگهێشت ناكرێت بۆ ئەم جۆرە كۆڕ و كۆبوونەوانە ئەوانە نەبێت كە بە فلتەر و وەلائی تەواوەتی حیزبی بوون تێپەڕ دەبن. وە لەبەرئەوەی بەرپرسە باڵادەستەكانی حكوومەت ڕێیان ناكەوێتە زانكۆ حكومیەكانی هەرێم، بێگومان زانكۆ ئەمەریكی (دهۆك/ سلێمانی) وەك یانەیەكی كۆمەڵایەتی و سیاسی بۆ بەرپرسە باڵاكانی هەرێم لە دەستكردنەوە و واڵاكردنی بوودجە و گرنگی پێدانیان و خاوەندارێتی تایبەت بە شوێن و پێگەی خۆیانی دادەنێن بۆ ئەنجامدانی ئەم جۆرە چالاكیانە.
پێم باشە وەك مامۆستایەكی زانكۆ چەند سەرنجێك لەسەر كۆڕبەندەكە بخەمەڕوو:
١.دەسپێكی كردنەوە و ووتاری سەرۆكی حكوومەت بە زمانی بێگانە ( ئینگلیزی)، زۆر ئازار بەخش بوو وەك كوردبوون كە چەند زمانی نەتەوەكەی خۆی بە كەم زانی، لە هەموو عورف و عاداتی نێودەوڵەتی و نەریتی دبلوماسی هەموو بەرپرسانی دنیا لە پچوكترین دەوڵەتەوە بۆ گەورەترینیان بە زمانی خۆیان لە كۆڕ و كۆبوونەوە نێو دەوڵەتیەكان قسە دەكەن.
٢.ئەو ووتارەی بۆ بەڕێز سەرۆكی حكوومەت نووسرابۆوە، وەك ئەوەی بۆ سەرۆك وەزیرانی قەتەر یان هەر ووڵاتیكی تری دراوسێمان نووسرا بێت و بێ ئاگا بێت لە كێشەی شارەكانی هەرێم و ناوخۆی هەرێمەكەی كە دوو مانگە بایكۆتە و تا ئێستا مامۆستا و فەرمانبەران نەگەراونەتەوە شوێنی كارەكانیان؟ بە ووشەیەك ئاماژەی پێ نەكرد. پرسیار دەكەین سودی سوپایەك لە موستەشار و كادری حیزبی و بارەگا حیزبیەكان لە شارو شارۆچكەكان لە چیدایە، كە هێندەی مووچەخۆری ڕاستەقینە بوودجە و مووچەیان بۆ سەرف دەكرێت كە ڕاپۆڕتێك یان زانیاری ڕاست و دروستان پێ ڕاناگەیەنن؟ پێیان نەووتوون دروشم و داواكاریەكانیان چی بووە، گوێتان لە هاواری مامۆستا و فەرمانبەران نەبوو؟ ئایا دەزانن كە هاووڵاتیان چەند لە حكوومەتەكەی ناوخۆیەكەیان توڕە و پەستن ، وە بە بەرپرسیاری سەرەكی دەزانن لە نەهامەتیەكانیان نەك حكوومەتی ناوەند؟ ئایا دەزانن خەڵكی ئەم هەرێمە (بە تایبەتی سلێمانی و هەڵەبجە هەموو گەرمیان) داوا دەكەن مووچەكانیان بخرێتە سەر بەغداد، داوای فیدراڵی پارێزگاكان دەكەن بەهۆی پشتگوێ خستن و ئاوڕ لێنەدانەوەیان. ئایا لە ماوەی دوو مانگدا گرنگ نەبوو كە زانكۆ حكومیەكانی هەرێم و دام دەزگاكانی لەبەر بێ مووچەیی دەوام ناكەن؟ دەزانن شارە كۆستکەوتوەكانی هەرێم چەند هەست بە چ غەدر و تۆڵە لێسەندنەوە دەكەن كەچەندین ساڵە پرۆژەی خزمەتگوزاری لە جادە و ڕیگەوبانەكان بۆ شارەكانیان بوونی نەبێت، وە پەیڕەوكردنی گەورەترین جیاوازی لە نێوان شار و زانكۆكان و هاووڵاتیان و بندیواری حیزبیدا لە ماوەی سی ساڵدا كوشتنی ڕۆحی ئینتما و گەورەترین کەلێنی نەتەوەیی بوونی لێکەوتۆتەوە كە هەموو داگیرکەرانی كوردستان نەیانتوانی بە کوشتن و بڕین ئەو کەلێنە دروست بكەن؟ لەو ووتارە كورتەدا بە ووشەیەك باس لە پێشێلكاری و دەست درێژیە بەردەوامیەكانی توركیا و ئێران نەكرا؟ وەك ئەوەی ئاسایشی هەرێم هیچ پەیوەندی بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە نەبێت، یان ئەوەتا هەرێم كێشەی ئاشتی و ئاسایشی نەبێت؟ لەكاتێكدا سەقامگیری هەرێمایەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە سەقامگیری ناوخۆیی سەرچاوە دەگرێت، وە لە سەقامگیری ناوچەیی یان هەرێمایەتی ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی سەرچاوە دەگرێت.
٣ .ئەوەی كە هەستی پێدەكرا، لەم كۆڕبەندەدا گرنگترین مەسەلە لەلایان مەسەلەی شەڕی غەزە بوو، باشترین شوێن و كات بوو بۆ گەیاندنی پەیامی سیاسی بە ووڵاتەكانی ناوچەكە و گرووپە تیرۆریست و میلیشیاكانی (حشد شعبی) سەر بە ئێران، ئەوانەی كە بەدەنگدان و ڕێكەوتنی سەركردە و پەرلەماندارەكانی كورد كرانە بەشێك لە سوپای عێراق و لە بوودجەی سیادی پارەداركران؟ چارەسەرنەكردنی كێشەی نێوان هەرێم و بەغداد، بەرپرسیارێتی و گەورەترین هەڵەی سەركردە و سیاسەتمەدارانی كورد بووە لە ٢٠٠٣ تا ئێستا، چونكە ئەوەندەی لە خەمی پۆست و دەستكەوتی مادی و حیزبی بوون، ئەوەندە لە خەمی دەستور و دەستكەوتی نەتەوایەتیدا نەبوون.
٤.لە دیداری سەرۆكی حكوومەت لەڕۆژی دووەمی كۆڕبەندەكەدا سەبارەت بە مەسەلەی چارەسەری گەندەڵی لە عێراق و كوردستان، بەڕێزیان ئاماژەی كرد بەوەی كە ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی بە وەستاندنی گەندەڵی لە ڕێگەی سیستەمێكەوە كە خەڵکی گەندەڵ نەتوانێت سوودی لێ وەربگرێت؟ گەندەڵی هەر ئەوە نیە كە خەڵك فێڵ بكات و پارە بەرێت، بەڵکو ئەوانەی دەوام ناكەن پارە لە حکوومەت وەردەگرن و كات بەفیڕۆ دەدەن گەندەڵیە؟
پرسیار لە بەڕێزیان دەكەین، ئایا كێ سیستەمی لە هەرێم داناوە، ئایا سیستەم و حكوومەت موڵكی حیزب و ئیدارەدانی حیزب نیە؟ ئایا كێ کەسانی گەندەڵی دروست كردووە، کێ پشت و پەنای گەندەڵکارانن، كێ دادگاكانی بێ دەسەڵات و بە حیزبی كردووە و دەست دەخاتە كار و بڕیارەكانیانەوە، كە ناتوانن یەك كەیسی گەندەڵیە گەورەكان بجوڵێنن؟ ئایا کەسانی گەندەڵ لە باڵاترین دەزگا حكومی و حیزبیەكان باڵادەست نین ؟ ئایا بوونی هەزاران لەكادرانی بن دیواری حیزبی و دوو سێ مووچەیی بە فەرمانی حكوومەت نیە؟ جگە لە بوونی سەدان و هەزاران پۆستی نایاسایی لە موستەشار و وەزیر و وەكیل وەزیری..هتد ئەمانە گەندەڵی نین؟ بۆ دەستیان بۆ نابەن و دەیان پارێزن لە هەردوو زۆنی سەوز و زەرد، بۆ هەنگاوی ڕاستەقینەی نانرێت بۆ پاككردنەوەی لیستی شەهیدان و زیندانیانی سیاسی و هەزارەها خانەنشین و پۆستی سەربازی نایاسایی و بندیوار؟ هەموو خەڵکی هەرێم داواتان لێ دەكات وە بێ هیوا بووین لەوەی كە وویستی گۆڕانكاری و چێ‌ك بوون هەبێت لەم هەرێمە.
٥. گەنجانی بەشخوراوی ئەم هەرێمە هەست دەكەن كە ڕەنجیان بەفیڕۆ ڕۆشتوە، كە سوود لە خوێندن وبەهرەكانیان وەرناگیرێت كە بەگوێرەی پلاندانان و پێداویستی حكوومەت فرسەتی كاركردنیان دەستناكەوێت وە هەموو دەرگاكان بەڕوویاندا داخراوە، ئاواتیانە ئەوانیش وەك منداڵەكانی بەرپرس و حیزبیەكان بژین؟ كە لە هیچیان كەم نیە و شاهانە دەژین. ئایا داتا و توێژینەوەی دروست لەبەردەستە نیە كە بیسەلمێنێت ساڵانە بە ناچاری چۆن هەزارەها هێزی كار و كۆچكردنی عەقڵ وخاوەن بڕوانامەكان ڕێگای مەرگ دەگرنەبەر هەرێم بەجێدەهێڵن، بێگومان كە خراپترین كاریگەری لەسەر داهاتووی هەرێم دەبێت و پەرەپێدانی مرۆیی دەبێت؟
٦.سەبارەت بە پاراستنی ژینگە، چەند مایەی دڵتەنگیە كە حكوومەت نەتوانێت حاویەی خۆڵ دابین بکات و جێگەی تایبەت بە خۆڵ و خاشاك لە شار وشارۆچكەكان و ڕێگا سەرەكیەكانی دەرەوی شار دیاری بكات، لەبری پارێزگاری كردن لە شوێن و ڕێگا گەشتیاریەكان بوون بە شوێنی زبڵدان . هەرچەندە هاووڵاتیان بە هەمان شێوە بەرپرسیارن لە شێواندنی ڕووخسار و سیمای شارەكانیان بە فڕێدانی خاشاك لە قەراغی شۆستە وشەقامەكاندا، چونكە پەروەردە و ووشیاری ژینگەیان نیە، ئیتر چۆن باس لە كاریگەری گۆڕینی كەش و هەواو بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرما (احتباس حراری) بكەین.
هیوادارم ئەم تیبینیانە بە ڕەخنەی بنیادنەرا لەبەرچاو بگیرێت بۆ زانینی ڕاستیەكان كە ناگەیەنرێت كەس گوێمان لێ ناگرێت، نەك بە مەبەستی ڕووخاندن كەم كردنەوە لە بەهاو هەنگاوی گۆڕانكاری و بەرەوپێشچوون .