کـورد لەنێوان بەرداشی وڵاتاندا
5/12/2020 1:15:00 PM
ئەرکان عەبدوڵا
بەشێوەیەکی گشتی هەمیشە وەرچەرخانە گرنگەکان پەیوەندیان بە گرفتە مێژووی و کۆمەڵایەتیەکانەوە هەبووە. لێکۆلەرانی زانستی سیاسی کۆکن لەسەر ئەوەی جیهانی سیاسەت جیهانێکی ئاڵۆزە و ناتوانرێت بەهۆی چوارچێوە و هێڵکارییە ئایدۆلۆژییە سادەکانەوە بناسرێتەوە، چونکە هەمیشە دەرئەنجامی لاوەکیان لێدەکەوێتەوە.
گومان لەوەدا نیە کە لە دونیای ئەمڕۆماندا پەیوەندیە نێودەوڵەتیەکان بابەتێکی زۆر ئاڵۆزە بۆ هەموو ئەو وڵاتانەی لە پێناو سەپاندنی هەژموونی خۆیان پەیوەندی لەگەڵ یەکتریدا دەکەن، هەروەها بۆ ئەو چاودێر و لێکۆلەرە سیاسییانەی کە هەوڵ دەدەن لەو کارلێکانە تێبگەن. لەم کێشمەکێشی سیاسی و پێکدانی سەربازی و ئابوریە، مرۆڤایەتی قوربانی سەرەکی ئەم ململانێیە لە نێوان وڵاتە زلهێزەکان، بەشێک لەو وڵاتانە بۆ بەهێزکردنی جیوپۆلەتیکی و جیوئیکۆنۆمی خۆیان لە ڕێگەی هێز و بەبێ ڕەچاوکردنی سیستمی نێودەوڵەتی دەست لە کاروباری زورێک لە وڵاتانی ناوچەکە وەردەدەن و دەیان کەنە قوربانی بەرژەوەندیەکانی خۆیان.
پەیوەندیە نێودەوڵەتیەکان لە سیستمی نێودەوڵەتی و کارلێکی نێوان دەوڵەتەکان و ڕێکخراوە نێودەوڵەتیەکان و دەزگا فرە نەتەوەکان دەکۆڵێتەوە. هەتا سەرەتای حەفتاکان لێکۆڵەرانی سیاسی زیاتر کاریان لەسەر لێکۆڵینەوەی ئاسایشی نێودەوڵەتی دەکرد، کە پرسیاری جەنگ و ئاشتی لە خۆدەگرد وە گرنگترین تایبەتمەندی بۆ دیاریکردنی پەیوەندی نێوان وڵاتان بریتی بوو لەتوانا و هێزی سەربازی، لەکاتێکدا قەبارە و توانای ئەم هێزە بڕیاری جۆری پەیوەندی و کاری دیبلۆماسی و هاوپەیمانێتی نێوان وڵاتانی دەدا. بەڵام لەدوای حەفتاکان جۆری پەیوەندیەکان گۆڕانکاری بەسەردا هات، ئەوەی زیاتر جێگەی مشتوومڕ و گرنگی پێدانبوو لە پەیوەندیە نێودەوڵەتیەکان ئابوری بوو، بەم شێوەیە لێکۆڵینەوە لە سیاسەتی ئابوری نێودەوڵەتی زیاتر گرنگی پێدرا و پەیوەندیەکان زیاتر لەسەر بنەمای ئابوری بوو نەک سەربازی. لەمڕۆدا چەند دەوڵەتێکی کەمی وەکو G7 کۆنترۆڵی هێزی سەربازی و ئابوری جیهانیان کردوە، وە ئەم هێزانە گرنگترین ئەکتەری ناو پەیوەندیە نێودەوڵەتیەکانن. بەشێوەیەک تەواوی ئەم پەیوەندیانە دەکەوێتە ژێرکاریگەری بەرژەوەندی نەتەوەی و ئابوری و سیاسی و کلتوری و کۆمەڵایەتیەوە.
لێرەدا جێگەی بایەخە بپرسین کورد لە کوێی ئەم پەیوەندیە نێودەوڵەتیەدایە؟ کورد لە دێرزەمانەوە بەهۆی خۆخۆری و شەڕەقۆچی ناوخۆی نەیتوانیووە بە شێوەیەکی باش سوود لەو هەلومەرجە گونجاوانە ببینێت کە بە درێژایی مێژوو بۆی هاتووتە پێش، هەمیشە نەیتوانیووە بەشێوەیەکی ورد بیربکاتەوە و هێزی ڕاستەقینەی خۆی لەلێکدانەوە و شیکارکردنی ڕوداوەکان بەکاربهێنێت، ئەمەش وایکردووە ڕۆژ لە دوای ڕۆژ دوربکەوێتەوە لە بە دەستهێنانی مافەکانی و نەبێتە خاوەن دەوڵەتی سەربەخۆ، لەبەرئەوەی دەوڵەتەکان گرنگترین ئەکتەرن لە پەیوەندی نێودەوڵەتی و لە هەمان کاتدا سەرکردەباڵاکان و گروپ و کۆمپانیا وڕێکخراوە ناحکومیەکان NGO و ڕێکخراوە حکومیەکان IGO چەندین لایەنی دیکەش کاریگەریان هەیە لەسەر بەرەوپێشچونی پەیوەندی نێوان ولاتان، لەڕێگەی دروستکردنی گاریگەری لەسەر سیاسەتی دەرەوە وە هەروەها دروستکردنی لۆبی و کارکردنە سەر ڕای گشتی لە مەسەلە گشتیەکاندا. کورد بەهۆی لاوازی و نەبوونی تەواوی ئەم فاکتەرانە وایکردوە بەدرێژایی مێژوو ڕۆڵێکی نادیاری هەبێت لە پەیوەندی نێوان وڵاتان وە هەروەها پێگەی جوگرافیایی کوردستان یەکێکی دیکەیە لەو فاکتەرانەی هەمیشە وڵاتانی خاوەن بەرژەوەندی چاویان تێ بڕیبێت و زەمینەی ئەوەی ڕەخساندووە کە زیاتر لە هێزێک دژی کۆببێتەوە.
لە هەمان کاتدا بێ باکی و بەرژەوەند خوازی وڵاتە زلهێزەکان هەمیشە کوردیان کردووەتە قوربانی پەیوەندیەکانیان و پشتیان تێکردووە لە پێناو بە دەستهێنان و بەهێزکردنی پێگەی خۆیان لەناوچەکەدا. بۆ نموونە کورد لە ڕابردوودا قوربانی شەڕی چاڵدێرانی ساڵی ١٥١٤ و پەیمانی سایکس_بیکۆی ٣١ ی کانوونی دووەمی ساڵی ١٩١٦ بووە. هەروەها دەتوانین بڵێین لەمڕۆدا کورد چەقی ململانێی نێوان وڵاتە زلهێزەکانە، ئیدی ئەم ململانیە مێژوویە جارێکی تر بە فۆرمێکی نوێ و هێزێکی گەورەترەوە بەردەوامی داوە بەخۆی و بۆ جارێکی دیکە کورد کراوە بە قوربانی گرێبەستێکی گەورەتر، چونکە ئەوەی ئەمڕۆ وڵاتانی خاوەن بەرژەوەندی دەیبینن تەنها ژمارەیە بێگوێدانە مافی گەلان.
لە ئێستادا کۆمەڵێک گۆڕانکاری ناوخۆی و ئیقلیمی و جیهانی هاتۆتەپێش، لە کاتێکدا ئەمریکا لە دوای جەنگی جیهانی دووەم بووە سەرمەشق و ڕابەری جیهان و بلۆکی سەرمایەداری و دروستکردنی بانکی نێودەوڵەتی و هاوپەیمانی ناتۆ بە سەرۆکایەتی خۆی، بەم شێوەیە لەماوەی جەنگی ساردا ڕکابەرایەتیەکی توندی لە گەڵ یەکێتی سۆڤیەتدا کرد کە ڕابەرایەتی بلۆکی سۆسیالیستی دەکرد و توانی سەربکەوێت و لە ساڵی ١٩٩١ یەکێتی سۆڤیەت هەڵبوەشێتەوە. بەم شێوەیە ئامریکا بەتەواوەتی هەژموونی خۆی بەسەر هەموو جیهاندا سەپاندوو بووە تاکە ڕابەری جیهان و کۆتای بە دوو جەمسەری هێنا، بەڵام لە ئێستادا هێدی هێدی خەریکە زەمەنی تاک جەمسەری بەرەو کۆتا دەڕوات و ئەمریکا ئەو توانا و دەسەڵاتەی بەسەر تەواوی ڕوداوەکانی جیهاندا نامێنێت وە لە ئەنجامی سروشتی گۆڕانکاریەکان و بەتایبەت لەم چەند ساڵەی دوایدا ڕوبەڕوی ڕکابەرێکی وەکو وڵاتی چین بووەتەوە لە ڕوی سیاسی و ئابوری و تەکنۆلۆژی، لە هەمانکاتدا بەهێزبوونی پێگەی ڕوسیا و دەست وەردانەکانی بارودۆخێکی نوێی هێناوەتە کایەوە کە بەشێوەیەک لە شێوەکان جەنگی سارد سەری هەڵداوەتەوە، بەم شێوەیە دونیا بەرەو فرەجەمسەری دەروات و دیسان میللەتان دەبنە قوربانی ئەم ململانێیە. هەروەها هێزە ئیقلیمیەکان بەتایبەتی تورکیا هەموو سێکتەرەکانی خۆی خستووەتە گەڕ بۆ دروستکردنی هاوپەیمانی لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە و دونیا بۆ هاڕینی کورد لە نێوان بەرداشی ئەم هاوپەیمانیانەدا.
لێرەدا پێویستە بپرسین کورد دەبێت چی بکات؟ فەیلەسوفە سیاسیەکان تەنها پرسیار لەوەناکەن کە سیاسەت چۆن کار دەکات، بەڵکو پرسیاری ئەوەش دەکەن کە دەبێت سیاسەت چۆن کاربکات. کورد بۆ بەهێزکردنی پیگەی خۆی لەناوچەکەدا بەپلەی یەکەم پێویستی بە بەهێزکردنی ئابوریە بە سوود وەرگرتن لە ئەزموونی وڵاتانی دیکە، چونکە ئابوری یەکێکە لە بنەما سەرەکیەکانی ژیان و سیستەمی حوکمڕانی و هاوکێشە ناوخۆیی و نێونەتەوەیەکان، قەزیەیی هەرنەتەوەیەک بێگومان پەیوەستە بە هێزی مانەوە، ئایندە بۆ ئەو هێز و وڵاتەیە کە توانای باشی هەبێت لە ڕوی سیاسی و ئابوری و سەربازی و تەکنۆلۆژیاوە.