هەرێمی کوردستان و ئەجێندایەکی کراوە
1/22/2020 10:28:00 PM
شەفیق قەزاز
کاتێک خۆپیشاندەرانی عێراق بۆیان دەڕەخسێت کە بێنە سەر شەقام و بانگەشەی کاندیدێکی سەربەخۆ بکەن بۆ سەرۆکوەزیران و شانبەشانی ئەمە بێزاری دەرببڕن لە هەژموونی قورسی ئەمریکا و ئێران لە وڵاتەکەیاندا، دیارە کە وەرچەرخانێک لە دۆخی سیاسیی عێراقدا بەڕێوەیە. هەندێک، عێراق وەک دەوڵەتێکی شکستخواردووی ژێر کۆنترۆڵی ئێران سەیر دەکەن. هەروەها دەوترێت “دەوڵەت لە عێراقدا نیە: ئەوەی هەیە چەند لایەنێکی سیاسیی چەکدارن کە لە دەوڵەتی عێراق گەورەترن و دۆخی وڵاتیان گەیاندووە بەبنبەست”.
سەرچاوەی کارەساتی بەردەوامی حوکمڕانیی عێراق لە دوو لاوە سەرچاوە دەگرێت. وەک چاودێران باسی لێ دەکەن، گەلی عێراق لێقەوماوی دەستی جۆرێک سەرکردەی خۆ- ویست و چاوچنۆکن کە هەمیشە لایەنگری بیروبۆچوونی مەزهەبی، حیزبی، ئایینی، یان جۆرێک میلیشیای عەشایەرین. بەمانا، هۆکارگەلێک کە حوکمڕانیی ئەو وڵاتەی لەسەرەتای دروستبوونیەوە، زەحمەت کردووە. ئەوەتا تەنها لەم دواییەدا جەماوەری خەڵکی بەشێکی ئەو وڵاتە هەڵگەڕاونەتەوە لەو ئەزموونی حوکمڕانیە و داوای گۆڕان دەکەن.
سەرچاوەیەکی تری گرفتی عێراق لە ٢٠٠٣ سەری هەڵدا کاتێک ئەمریکا شەڕی رژێمی سەدام حوسەینی کردو راستەوخۆ تێکەڵ بە بارودۆخی وڵاتێکی کێشە - ئامێز بوو. تەنانەت ئەو تێکەڵبوونە هێندە ئاڵۆز و فرە - رەهەندە، ئەمریکا عێراقی لەبارکەوتووی ئەمڕۆ وەک نموونەی سیاسەتێکی شکستخواردووی خۆی دەبینێت.
جێگەی تێڕامانە کە لە سەرەتاوە، واتا دوای رووخانی رژێمی سەدام، ئەمریکا، هەرچەندە حەزیار نەبوو کە شیعە دەسەڵاتی هەرە دەستڕۆیشتوو بن لە ئیدارەی عێراقدا، بەڵام ناچار ملکەچی واقیعی هەژموونی ژمارەیی ئەو توخمە بوو لەنێو پێکهاتەی کۆمەڵی عێراقدا. بە حوکمی ئەو ژینگە سیاسی و حوکمڕانیەی وڵات و رۆڵی بەرچاوی ئەمریکا لە سەرەتا “داگیرکردن” و دواتر ناڕاستەوخۆ حوکمی عێراقدا، و هەروەک Ryan Crocker، باڵیۆزی پێشووی ئەمریکا دەڵێت: “ئەوەی بۆ عێراق و بەتایبەتی بۆ شیعەمان کرد، بە خەونیش پێش ٢٠٠٣ بە خۆیانەوە نەدەبینی”. ئەوەتا ئێستاش قەدەری سیاسیی ئەمریکا وای کردووە کە شەقام و دەسەڵاتی عێراقی داوای دەرچوونی دەکەن لە وڵات. دەشێت سەپاندنی ئیرادەی شیعە، حکومەتی عێراق ناچار بکات نێوان ئێران و ئەمریکا، لایەنێک هەڵبژێرێت. لە زەمانی شەڕی عێراقەوە لە ٢٠٠٣، عێراق هەوڵی راگرتنی باڵانسی پێوەندیەکی زەحمەتی داوە نێوان ئەو دوو وڵاتە.
کەواتە دەکرێت بڵێین لێقەوماوێکی کوشتنی قاسم سولەیمانی شێوانی پەیوەندیی نێوان ئەمریکاو عێراقە، واتا دەوڵەتێک کە هاوپەیمانە لەگەڵ هەردوو ئەمریکا و ئێران بەڵام ئێستا بۆتە گۆڕەپانی شەڕی نێوانیان. ئەمەش لەکاتێکدا کە بەلای سەرکردایەتیی ئێرانەوە، عێراق وەک فاکتەرێکی مانەوەی خۆیان گرنگەو هۆکارێکی ئابووریە بۆ کەمکردنەوەی فشارو کاریگەریی سزاکانی ئەمریکا لەسەریان و ئەو رووداوە هۆکاری پسانی ئەڵقەیەکی پێوەندیی ئێرانە لەگەڵ رژێمانی سوریاو حیزبوڵا کە تا رابردوویەکی نزیک بەپلانی قاسم سولەیمانی دۆخی زۆر لە وڵاتانی ناوچەکەیان شڵەژاندبوو.
هەر پەیوەست بەم بارودۆخەی ئێستاوە، لەوانەیە ئیدارەی ترەمپ و بە تایبەتی بۆ زیاتر زامنکردنی هەڵبژاردنەوەی خۆی وەک سەرۆک، بڕیار بدات کە مانەوەی ئەمریکا بۆ لەمەودوا لە عێراق، کارێکی دژوار بێت. راستە لەبەرامبەر بڕیاری پەرلەمانی عێراق بۆ بەدەرنانی هێزی ئەمریکا، ترەمپ هەڕەشەی قورس دەکات، بەڵام بە بۆچوونی Kenneth Pollack کاربەدەستێکی پێشووی CIA، ئەگەرچی بۆ ماوەیەک و بەشێوەیەکی کەمدیار، سیاسەتوانی عێراقی کەمتر ترسیان لە ئێران دەبێت و زیاتر گوێ لە ئەمریکیەکان دەگرن، بەڵام لە راستیدا ئەمریکا بۆ عێراق “هیچ سیاسەتێکی نیە لەوە زیاتر کە عێراق بەکاربهێنێت وەک بنکەیەک بۆ رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ ئێران.” واتا هیچ هەوڵێکی نەداوە بۆ ئاڕاستەکردنی عێراق بەرەو دۆخێکی باشتر. ئەم چاودێرە کوشتنی قاسم سولەیمانی وەک “کردەیەکی تاکتیکی دەبینێت بەرامبەر بە ئێران بەبێ ئەوەی تا ئێستا هیچ ستراتیژێکی ناوچەیی فراوانتری لە پشت بێت....”. نووسەرێکی تر دەڵێت “ئەمریکا زەحمەتە پاساوی مانەوەی هەبێت لە عێڕاق، بەتایبەتی چونکە روانگەیەک هەیە کە ئامانجی سیاسەتی ئەمریکا گەشەپێدانی عێراقێکی سەقامگرتوو نەبووە، بەڵکو تەنها گەماڕودان و سنووردانی دەسەڵاتی ئێرانە....واتا ئەمریکا سیاسەتێکی بۆ عێراق نیە، تەنها سیاسەتی ئێرانی هەیە...”.
بێگومان دەرچوونی ئەمریکا لە عێراق، ئەگەر رووبدات، بۆشاییەکی وزە(Power Vacuum) دەخولقێنێت. بەدەر لەم ئەگەرە، ئەمریکا ناچارە مامەڵە لەگەڵ کێشە ئەمنیەکانی عێراق و لاوازیی لایەنی سەربازیی بکات. لە هەموو حاڵەتێکدا و چەند بۆی بکرێت، ئەمریکا ئەبێت ئەوەندە “بوون”ی هەبێت کە بتوانێت هەوڵی راپەڕاندنی ئەرکی ئەمنی و هاوکاری حوکمڕانیی عێراق بێت. دەشێت رەوشێک پێویست بکات کە ئەمریکا رادەیەک کشانەوەی دەزگاو بوونی دیپلۆماتی ئەنجام بدات، بەڵام لە هەموو حاڵەتێکدا دەبێت جەختکەر بێت لە پێکەوە راگرتنی هاوپەیمانی و ئۆپەراسێونی نێودەوڵەتی لە بەرەنگاربوونەەی سەرهەڵدانەوەی چالاکیی تیرۆریستی داعش و بەزاندنی بزووتنەوەکەی.
لە هەلومەرجێکدا کە ئەمڕۆ عێراق دووچاری هاتووە، خوێندنەوەو بەرچاو روونی لە رەوشی ئەو وڵاتە ئاسان نیە. جا ئەگەرچی هەرێمی کوردستان ئەمڕۆ کاریگەرانە ئەتوانێت تێکەڵ بە سیاسەت و پرۆسەی یەکلاکردنەوەی ئەو رەوشە لەبارکەوتووەی عێراق بێت، دەبێت هەلومەرجی نادیاری ئێستا و پێشهاتەکان بۆ خۆی وەک تەحەدایەک ببینێت. واتا ئاڵنگاریەک کە هانی بدات بۆ پەیڕەوکردنی ستراتیژو بەرنامەیەک کە بژاردەی سەرەکی و پێویستی پرۆسەیەکی ریفۆرم و ئەدایەکی حوکمڕانی بێت کە وەک نموونەی حوکمێکی دروست جێگەی متمانە و شایستەی رۆڵی کارا بێت لە ناوخۆو دەرەوەی سنووری خۆیدا. دەبێت هەستاریمان بەوە هەبێت کە بوونی پێکهاتەیەکی دیفاکتوی کوردی بۆ ماوەی نزیک لە ٣٠ ساڵ، لەخۆیدا دەکرێت وەک ئامرازی گەشەپێدانی دوارۆژی پرسی کورد سەیر بکرێت. ئەمەش بەو مانایە دێت کە دەبێت زۆر بە تەنگی چارەسەری کەموکورتیەکانیەوە بین.
لە ساڵی ٢٠٠٥ بە دواوە ئێمەی کورد بە ڕادەیەک لە هێزو دەسەڵاتی خۆمان دڵنیا بووین. بەشێکی زۆری ناوچەکەمان لەژێر کۆنترۆڵی خۆماندا بوو. پێشمەرگەی کوردستان وەک هێزێکی سەربازی لەمتمانەوە ئەرکی گرانی پێ سپێردراو دەسەڵات رکێفێکی سەربازیی بەرچاوی هەبوو. یەکگرتوویی سیاسیی ناوماڵی کورد فاکتەرێکی بەڕادەیەک دیار بوو. بەڵام مەخابن ئەمڕۆ ئەو یەکگرتووییەمان لەدەست داوەو زۆریش پێمانەوە دیارە. خۆ ئەوەش ئاشکرایە کە پرۆسەی ریفراندۆم بەجۆرێک شکستی سیاسی گەڕاو دوای ١٦ی ئۆکتۆبەر زۆر لە خاکی وڵاتمان لەدەست دا.
دەوترێت “کورد فاکتەرێکی گرنگە بۆ داهاتووی عێراق و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست”. جا بەتایبەتی لە دۆخی ئێستادا کە ئاڕاستەی رووداوەکان بە بەرژەوەندیی کوردی باشووری کوردستان نەگەڕاوەو بژاردەی زۆر لەبەردەست نین، با هەوڵ بدەین و بزانین چۆن بە سەلیقەی سیاسیی پەسەندو بەرنامەی کاری دروست، خۆمان شایستەی ئەو پێناسەیە دەکەین؟
بەشێک لە بایەخی سیاسی و جیۆپۆلێتیکی پرسی کورد بوونی پێشمەرگەو چاوەڕوانی لە ئەدای پێشمەرگەیە وەک فاکتەرێکی گرنگ لە شەڕی دژ بە تێرۆر داو بەرگری لە ئێستای بەرژەوەندی کوردستان و دوارۆژی کورد. لێکدانەوەیەکی دۆخی پێشمەرگە لە هەردوو دیوی باشوور و رۆژاوای کوردستان بەمانای وێناکردنی ژینگەیەک دێت کە تێیدا کورد لە ئۆپەراسیۆن و بەرنامەیەکی نێودەوڵەتیدا، فاکتەرێکی هەستیارو گرنگە بەڕووی هەڕەشەی تیرۆرو بۆ پاراستنی سەقامگیریی ناوچەکە بەگشتی. واتا بۆ کورد سروشتیە کە بیر لە هاندانی هاوکاری و پتەوکردنی دووهێزی کوردی بکاتەوە کە تەنها سنووری دەوڵەتیی دەستکرد جیایان دەکاتەوە. بەشداریی هێزی سەربازیی کورد لە هاوپەیمانیەکی سەربازیی نێودەوڵەتیدا، لەخۆیدا هێمایەکی دیاری بەجیهانیبوونی روخسارێکی بوون و توانای کوردە وەک نەتەوەیەکی دیار و ئەکتەرێکی سەرەکیی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. کەوابێ کوردی دووبەشی کوردستان و خاوەن ئاستێکی سەلمێنراو لە دەسەڵاتی حوکمڕانی، نامۆیە ئەگەر لەم دەرفەتە رەخسیوەدا هەوڵی نزیکبوونەوەی توانا و ئاواتی یەکتر نەدەن. خۆ کەسێکی وەک دۆناڵد ترەمپ کە چاوچنۆکیی بازرگانی بەسەر جۆری بیرکردنەوەیدا زاڵە، مەسەلەی پاراستنی بیرە نەوتەکان لە ناوچەی سوریا لەخۆیدا لەوانەیە رۆڵی تایبەت بگێڕێت و کورد دەبێت لەمە ئاگادار بێت.
مێژووی پێوەندی کورد لەگەڵ دەوڵەتانێک کە خاکی کوردستانیان دابەش کردووە، بەشێکی زۆری شەڕی پێناسەیە. سەبارەت بە عێراق، ئەنجامێکی ئەو شەڕە بەرجەستە بوونی قەوارەی حوکمێکی فیدراڵیە بۆ هەرێمی کوردستان. واتا هەرێمێک کە ئەمڕۆ حاڵەتێک لە دەسەڵات و حوکمی دیفاکتۆ دەژی و دەکرێت کەرەستەی بونیادنانێکی گەورەتری لە دوا بێت. بەحوکمی ئەوەی پێشهاتێکی لەو جۆرە وەک ساتەوەخت و دۆخێکی چارەنووسساز سەیر دەکرێت، کورد پەیامێکی روون و راستەوخۆی لەو ساتەوەختەدا لێ چاوڕوان دەکرێت. کەوابوو دەبێت نەک هەر وەک نەتەوە بیر بکاتەوە، بەڵکوو دەبێت بەکرداری نەتەوەیی وەڵامی هەبێت. بەرامبەر بەمەش لەناو کوردی عێراقدا ئاستێک لە هەستی هاووڵاتیبوون لە چوارچێوەی “دەوڵەت”ێکی عێراقیدا هاوژیانیی هەردوو توخمی سەرەکیی کورد و عەرەبی تا ئەمڕۆ راگرتووە.
کابینەی نۆیەمی هەرێمی کوردستان، سەرباری میراتی قورس و قەیراناویی پێشتر، ئەمڕۆ خۆی تێوەگلاوی دۆخی ئاڵۆزی عێراقیش دەبینێت. دۆخێک کە بە حوکمی پێکهاتەی عێراق و جۆری پێوەندیمان لەگەڵ ناوەندا، هەرێم دەبێت هەڵگری بەشێک لەوخەمەی عێراق بێت. ئاشکرایە کە واقیعی ئێستای عێراق و ئەو کێشانەی بەرەنگاری حکومەتەکەی بوونەتەوە، نە لە دەستکرد و پلانی کوردن، نەبابەتگەلێکن کورد تێیاندا هۆکار بێت و نە لە واقیعیشدا کورد دەتوانێت رۆڵی هاوکار و یارمەتیدەری کاریگەر بگێڕێت. پێچەوانەی ئەمەش راستە، چونکە زۆرێک لە کێشەو ناکۆکیەکانی ناوخۆی هەرێم، لە سایە و کرداری دەسەڵاتی ناوەندەوە نین.
لە بارودۆخی ئێستادا گرنگە حکومەتی هەرێم سەرقاڵ و شوێنکەوتووی ئەو کێشە و بابەتانە بێت کە هەوڵدان بۆیان راستەوخۆ بەرهەمدارو چاکسازی تێیاندا بەخەڵک خزمەتگوزار بێت. واتا ئەولەویەتێک بۆ بەرنامەی حکومەت رەچاو بکرێت. پڕۆسەی بڕیاردان بۆ ئەوەی کاراو جێگیر بێت دەشێت بەرامبەر ئەجێندایەک ئاڕاستە بکرێت کە توانای حکومەت لە دابینکردنی پێداویستی راپەڕاندن و بەرجەستە کردنی ئەو بڕیارانە لێکبداتەوە. ئەمە چاکباوەڕیی خەڵک بە ئەدای حکومەت بەهێز دەکات و کەلێنی نێوان خەڵک و دەسەڵات ناهێڵێت.
ئەنجامێکی ناڕاستەوخۆی شەڕی داعش کە بە ئەرکی لەخۆبوردووی پێشمەرگە بەدەستهات، گەڕانەوەی جێناکۆکەکان بوو. رەوشی ئەمڕۆی ئەو ناوچانە، جارێکی تر داوای خەبات و گەڕانەوەیان دەکات. بەڵام ئەوەتا کێشەی کەرکوک وەک بەشێک لەو ئەرکە، بابەتێکە هەموولایەنەکان کۆک نین لەسەری. کەوابوو خونمایشکردنی حکومەتی هەرێم وەک دەسەڵاتی دەستڕۆیشتووی قەڵەمڕەو و ئیدارەی هەموو باشووری کوردستان، نوێکردنەوە و پتەوکردنی توانای سەربازیی پێشمەرگە و بارێکی یەکگرتووی ریزەکانی وەک هێزێکی نیشتمانی، دەخوازێت.
بەخشینی ئاستێکی دیار لە رەوایی و توانای ئەدایەکی کاریگەر بە سیستمی حوکمڕانی، لە ئەرکی پەرلەمانی کوردستاندا دەردەکەوێت کاتێک نووسینەوەو پەسەندکردنی دەستوورێکی شایستە بۆ هەرێم بکاتە بەشێک لە بەرنامەی کاری خۆی. تەنانەت خودی پەرلەمان، دەشێت لە ئاکام هاتنە کایەی ئەو دەستوورە، ببێتە خەنیمێکی دەستووریی جەربەزە و لێهاتووی پەرلەمانی بەغدا، بەتایەبەتی کاتی مامەلەکردن لەگەڵ کێشە و بابەتەکانی نێوان هەرێم و ناوەند.
هەوڵدان بۆ بەرجەستەکردنی دروشمی “کوردستانێکی بەهێز” کە بێگومان جێگەی خواست و ئاواتی خەڵک و دەسەڵاتە، دەبێت رەهەندێکی بەهێزی هەر بەرنامەیەکی هەڵسانەوەی ئیرادە و گوڕ و تین - پێدانەوەی ئەزموونی هەرێم بێت. ئەو کوردستانە بەهێزە خاوەنی حوکمڕانیەکی راستەقینەی خۆی نابێت، ئەگەر کۆنترۆڵی سەرچاوەی داهاتی لە دەستدا نەبێت. ئەمەش تەنها بەو مەبەستە نایەت کە بەشێکی ئەو داهاتە ناوەند داوای دەکات (شاردراوەش نیە کە ئەو کۆنتڕۆڵە وەک ماف و دەسەڵات، ئێستا لە دەستا و دەستایە لەگەڵ بەغدا). بەڵکو بەمەبەستی ئەو تێگەیشتنەش دێت کە داهاتێک ئەگەر لەبەردەست خودی حکومەتی هەرێمدا بێت، دەبێت سەرچاوەی دیار بێت و حکومەت حەکیمانە بیخاتە خزمەتی خەڵکەوە.
سیستمێکی حوکمڕانیی دروست کە وەک رەهەندێکی سەرەکیی کوردستانێکی بەهێز دادەنرێت، لە ژینگەیەکی سیاسیی تەندروستدا کارگوزار دەنوێنێت. ئەمە پرنسیپێکە کامڵبوونی سیاسیی چینی دەسەڵاتدارو ئەکتەرانی سیاسیی نێو ئەو ژینگەیە دەبێت رەچاوی بکەن. واتا دروستبوونی قەناعەتێک بە پێویستیی هاوژیانیی سیاسی و یەکتر قبوڵکردن و بەئەنجام دروستبوونی ئیرادەیەکی زیندووی یەکگرتوو بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئاڵنگاریەکان.
بارودۆخی ئاڵۆزی ناوچەکەو ئاکامی نەمانی قاسم سولەیمانی، گوایە پێویست دەکات ئەمریکا رێکارێکی نوێ لە عێراقدا بگرێتە بەر. ئەمەش دەکرێت بەو مانایە بێت کە ئەمریکا لە پێداچوونەوە بە سیاسەت و ستراتیژی خۆی و دواڕۆژی بەرژەوەندیەکانیدا، بیر لەوە بکاتەوە کە تەنها “سیاسەتێکی عێراقی”ی نەبێت. جا ئەگەر وەک دەوترێت کوردەکان لەو وڵاتانەی بەسەریاندا دابەشکراون، فاکتەری گرنگ و کاریگەرن بۆ ئاسایش و ئارامیی ئەو وڵاتانە و ئەگەر ئەمریکا، دۆناڵد ترەمپ وتەنی بەڵێنی داوە کە لەو شەڕە - کۆتایینەهاتووانەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، خۆی و ئەمریکا دوور بخاتەوە، دەبێت لەو حاڵەتەدا ئەمریکا پێڕەوکەری سیاسەتێکی ناوچەیی بێت کە حساب بۆ کوردیش بکات. واتا ئەگەر ئەمریکا بڕیار بدات بنکەی دیپلۆماسی و ئەمنیی خۆی بگوێزێتەوە دەرەوەی عێراق لە ناوچەکەداو لەکاتێکدا کە عێراق دووچاری توندی و ئاڵۆزیی زیاتر دەبێت، دەکرێت ئەمریکا پێویستی بەوە بێت کوردستانی عێڕاق لە ئاستێکی بەرزتری سیاسەتی خۆیدا ببینێت. بەڵام با لەنێو ئێمەی “بیرمەند”انی سیاسەت و ستراتیژدا لە ئێستاوە دروشمی ئەوە بەرز نەکەینەوە کە ئەمریکا سەرومڕ هەرێمی کوردستان لەخۆدەگرێت وەک هاوپەیمانیەکی نزیک لە خۆی. هەندێک راستیی دۆخی ئەمڕۆ هەیە کە رەچاوکردنیان پێویستە:
- ئەمریکا دەوڵەتێکی زلهێزی خاوەن بەرژەوەندو پێوەندی فراوان و بەڕادەیەک تێکەڵە. دەرکردنی لە عێڕاق یاخود کشانەوەی یەکجارەکیی خۆی، ئاسان نیە!
- ئەمریکا ناچارە لە هەموو حاڵەتێکدا مامەڵەی بەردەوام بکات لەگەڵ کێشەکانی ئێستاو ئایندەی عێراق، بەتایبەتی لە روانگەی سەرهەڵدانەوەی فاکتەری بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر. جیاواز لەمە، ئێمەی کورد دەبێت هۆشیار بین، لە ئەگەری تێکەڵبوونی زیاتری ئەمریکادا بە کاروباری هەرێمی کوردستان، کە وەک عێراقی ئەمڕۆمان لێ نەیەت، واتا تەنها هاوپەیمانێکی سەربازی و دۆستێکی دەسندە خۆر بین.