خۆپیشاندانەكانی عێراق: كاریگەریەكانی لەسەر هەرێم‌و ناوچەكانی تر
12/17/2019 7:57:00 PM
جەلال جەوهەر
بەشی یەکەم:
خۆپیشاندانەکانی بەغدا و
پارێزگاکانی خوارووی عێراق
هۆکارە بابەتیەکانی خۆپیشاندانەکان:
١/ باری سیاسی عێراق و کاریگەرییەکانی نێودەوڵەتی و ئیقلیمی لە دوای ساڵی ٢٠٠٣ :
دوای ئەوەی عێراق لە ساڵی (1990) کوێتی داگیرکرد، نەتەوە یەکگرتووەکان عێراقیان خستە ژێر بەندی حەوت لە پەیماننامەی نەتەوە یەکگرتووەکان، بەپێی بەندی حەوت هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بەشەڕ هێزەکانی عێراقیان دەرکرد لە کوێت و لەبەرئەوەی حکومەتی عێراق بەردەوام بوو لەسەر سەرپێچی لە بڕیارەکانی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی، بۆیە جارێکی تر، هاوپەیمانی نێودەوڵەتی پەلاماری عێراقیان داو داگیریان کرد لە (9/4/2003)، بەم جۆرە عێراق بە تەواوی سەروەری یاسایی و سیاسی خۆی لەدەستداو دەرگاکانی عێراق کرایەوە بە ڕووی دەوڵەتان و موخابەراتی دونیاو ناوچەکە، بەو شێوەیە عێراق بوو بە مەیدانی شەڕو ململانێی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی.
سەرئەنجام عێراقیەکان ئیرادەو ویست و بڕیاری سیاسی، ئابوری و دارایی، ..... خۆشیان لەدەستداو بوون بە پاشکۆو ژێر دەستەی دەوڵەتان لە سایەی لەدەستدانی سەروەری یاسایی و سیاسی.
دیارە ئەم دۆخە چارەنووسی عێراقیشی وەک دەوڵەتێک خستە بەر هەڕەشەو مەترسی گەورەو زۆرەوە، بەهۆی ئەوەی عێراق خاوەنی ئیرادەو بڕیاری خۆی نیەو خاکەکەی بوو بە مەیدانی شەڕو ململانێ زلهێزەکانی دونیاو ناوچەکەو توانا مرۆیەکەی بوو بە سوتەمەنی شەڕەکەو سەروەت و سامانەکەشی بوو بە زەخیرەی ئەو شەڕو ململانێیە.
٢/ کاریگەری شەڕی تیرۆر و داعش بە تایبەت و لێکەوتەکانی لەسەر شیعەکانی عێراق :
ئازاد کردنی عێراق لە (9/4/2003) لەلایەن هاوپەیمانی نێودەولەتیەوەو حوکمڕانی شیعە لە عێراق لە ماوەی ئەو شانزە ساڵدا، نەیتوانی کێشەی نەبونی و هەژاری و بێکاری چارەسەر بکات و خۆشگوزەرانی و ئاوەدانکردنەوەو بوژانەوە و خزمەتگوزاریەکان بۆ شیعەکان دەستەبەر بکات، بەڵکو توانیان ئازادی بۆ شیعەکانی عێراق مسۆگەر بکەن.
شیعەکانی عێراق سەرقاڵکران بە شەڕو ململانێی تایەفی، لە جیاتی ئەوەی قەرەبوو بکرێن و سەرلەنوێ بینابکرێنەوە بۆ قۆناغێکی نوێ و ناوچەکانیان ئاوەدان بکرێتەوەو ببوژێنرێتەوەو خزمەتگوزارییەکانیان پێ بگات ، چونکە دانیشتوانی خواروی عێراق هەم پێویستیان بە ئامادەکردن و ئاساییکردنەوەی باری کۆمەڵایەتی و دەرونی ئەو دەیان هەزار خێزانە شیعەیە بوو، کە ڕۆڵەکانیان لەدەستدا بوو بەهۆی شەڕی هەشت ساڵەی عێراق- ئێران (1980 - 1988) وە شەڕی کەنداوی دووەم (1991)و هەم بەشێکی زۆری ناوچەکانی شیعەنشین وێران بوو، بەهۆی شەڕو بەھۆی پشتگوێ خستنی ئەو ناوچانە لە لایەن رژێمی بەعسەوە.
پشکی شیعەکانی عێراق و زیانەکانی گیانی، سیاسی، کۆمەڵایەتی، ئابوری و دارایی، دەرونیان زۆر بوو لەم شەڕو ململانێیە بەهۆی مەزهەبی و بەهۆی ئەوەی شیعەکانی عێراق، گەر بە ڕووکەشیش بێت لە پێشەوەی دەسەڵات بوون لە عێراقی نوێ.
دوای ئەوەی شیعەکانی عێراق ماندوو و شەکەت و بێزار بوون لەشەڕ و ململانێی تایەفی و شەڕی تیرۆرو زیانەکانی شەڕو تێربوون لە جێبەجێکردنی مەراسیمی مەزهەبی، ئەوسا ئاگادار بوونەوەو تێگەیشتن، کە چەند زەرەرمەند بوون و کەوتوونەتە دواوە لەبەر ئەو هۆکارانە.
٣/ کاریگەری شەڕی سوریا و ناوچەکەو قورسایی ئەو شەڕانە لەسەر شیعەکانی عێراق لە ڕووی مرۆیی و سیاسی ئابوری و دارایی و کۆمەڵایەتی و دەرونی:
مێژووی شەڕو ململانێی مەزهەبی لەنێوان شیعەو سوننەدا، دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای هاتنی ئیسلام، ئەم شەڕو ململانێیە قۆناغی زۆر توندو جۆراوجۆرو خاوبوونەوەشی بە خۆیەوە بینیوە.
وەک هەموو شەڕەکانی تر، شوێنەواری تاڵ و ناخۆشی کۆمەڵایەتی، دەرونی، سیاسی، ئابوری، بە دوای خۆیدا هێناوە، لە نەبونی و هەژاری و بێکاری، توندوتیژی، قین‌و ڕق هەڵگرتن و تۆڵەسەندنەوە.
بۆیە حاڵەتێکی زۆر ئاساییە، بگرە وەک نەریتیشی لێهاتووە، هەرکاتێک شیعەکان وەک مەزهەب هەڕەشەو مەترسییان کەوتبێتە سەر لەلایەن سوننەکانەوە، یان لەهەر لایەکی ترەوە، شیعەکانی جیهان لەسەریان هاتونەتە دەنگ و هەڵوێست وەرگرتن و پشتگیری کردن، بێگومان پێچەوانەکەشی لەسەر سوننەکان هەر ڕاستە، بۆیە زەرەرو زیانی گیانی، سیاسی، ئابوری و دارایی، کۆمەڵایەتی شیعەکانی عێراق کەم نەبووە لە شەڕو ململانێی شیعە لە سوریا ودەرەوەی عێراق.
هۆکارە خۆییەکانی خۆپیشاندانەکان:
١/ بڵاوبونەوەو هەڵکشانی گەندەڵی هەمەلایەنە لەسەرجەم جومگە سەرەکیەکانی عێراق، لە سایەی دەسەڵاتدارانی شیعە لە عێراق، لە (١٦) ساڵی رابردوودا:
دیاردەی گەندەڵی دیاردەیەکی نوێ نیە لە عێراق، لە دوای کودەتاکانی (١٩٦٣، ١٩٦٤، ١٩٦٨) بە زەقی‌و بە شێوازێکی بەرچاو گەندەڵی سیاسی، یاسایی، ئابوری ودارایی، کارگێڕی،.... بڵاوبوەتەوە لەسەرجەم جومگەکانی دەوڵەت لە عێراق، بێگومان کوردوشیعە لەم قۆناغەدا لە عێراق، گەورەترین زیانی گیانی، سیاسی، ئابوری و دارایی، کۆمەڵایەتی، دەرونیان بەرکەوت.
بەڵام لە سەردەمی عێراقی فیدڕاڵدا، گەندەڵی بوو بە کلتورو تەنانەت سنوری گەندەڵیشی تێپەڕاندوەو گەیشتۆتە ئاستی دزی و تاڵانی کردنی ئاشکرا، لە موڵک وسەروەت و سامانی گشتی، بەپێی پێوەرەکانی ڕێکخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی، عێراق بووە بە یەکێک لە گەندەڵترین دەوڵەتانی دونیا.
بەهۆی ئەو گەندەڵیە هەمەلایەنەوە، پێکهاتەکانی عێراق بە گشتی تووشی زیانی زۆری ، ئابوری و دارایی، سیاسی، کۆمەڵایەتی و دەرونی بوون.
بێگومان زیادبوون و هەڵکشانی هەر گەندەڵیەک لە عێراق، لەسەر حیساب و پشکی خەڵکی عێراق دەبێت، دیارە هەژارانیش، بە هەژارانی شیعەشەوە زۆرترین ناپاکی و دزییان لێدەکرێتوەک دەرکەوت هەژاری‌و بێکاری و نەبوونی لەناو شیعە، کێشە و بابەتێک نەبووە لەلای دەسەڵاتدارانی شیعە بە شێوەیەکی گشتی، بۆیە بەشێکی زۆر لە شیعەکان بە هەژاری و بێکاری مانەوە، لەگەڵ ئەوەی ناوچەکانی شیعەنشین لە عێراق دەوڵەمەندترین ناوچەکانی دونیایە، بەنەوت و غاز و سامانە سروشتیەکان.
٢/ شیعەکانی عێراق لە نێوان ئەرک و قوربانییەکی زۆر و بێبەشبونیان لە مافەکانی سروشتی و مرۆییدا:
دوای ئەو گۆڕانکاریەی ڕویدا لە عێراق لە بەهاری ساڵی 2003، شیعەکانی عێراق زیاد لە پێکهاتەکانی تر بوون بە ئامانجی تیرۆرستان، بەپێی ئەوەی هەموو هیزو لایەنەکانی شیعە لە عێراق، هەم پشتگیری ئەو گۆڕانکارییەیان کردو هەم پایە سەرەکیەکانی دەسەڵات لە عێراق بە ناوی ئەوانەوە بوو، بۆیە زیانەکانی گیانیان زۆر بوو، لەگەڵ ئەوەی شیعەکانی عێراق لە دەسەڵات بوون، بەڵام بە شێوەیەکی گشتی ژیانیان گۆڕانکاری بەسەردا نەهات و دانیشتوانی پارێزگاکانی خوارووی عێراق و ناوچەکانی تری شیعەنشین، هەر بە هەژاری و بێکاری و دواکەوتویی مانەوەو بەرپرسان و دەستەودائرەکانیشیان بە شیوازێکی زۆر بەرچاو ژیانیان گۆڕانکاری زۆری بەسەردا هات.
هاوکات زۆربەی ئەرک و واجبات و قوربانی و فیداکاریش لەناو عێراق و دەرەوەی عێراق، کەوتە ئەستۆی هەژارانی شیعە لەبەرامبەر مافێکی زۆر کەم (ژیانی مەمرەو مەژی).
سەرئەنجام: قوربانیەکانی شەرو ململانێی مەزهەبی (16) ساڵو نەبوونی و هەژاری و بێکاری، بێبەشبوون لە خزمەتگوزاری و ئاوەدانکردنەوە، بووە هۆی ئەوەی بەشێکی زۆر لە هەژارانی شیعە بڕوایان بەم دەسەڵاتە نەمێنێت و لەم حکومەتە گەندەڵە هەڵبگەڕێنەوەو خۆپیشاندان بەرپا بکەن لە هەموو پاڕێزگاکانی خوارووی عێراق بە بەغدای پایتەختیشەوە، لە دژی دەسەڵاتدارانی شیعە لە عێراق.
لێرەدا، ئەو راستیەمان بۆ ساغ دەبێتەوە، کە پرسی نەبوونی و هەژاری و بێکاری و برسیەتی زۆر لە پێشەوەی پرسی مەزهەبیە.
بەشی دووەم:
کاریگەری خۆپیشاندانەکانی بەغداو پارێزگاکانی خواروی عێراق لەسەر:
١/ ناوچەکانی عەرەبی سوننەنشین
ناڕەزایەتی لە ناوچەکانی عەرەبی سوننەنشین بە گشتی لە دژی دەسەڵاتدارانی شیعە لە عێراقی نوێ، دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای گۆڕانکارییەکانی بەهاری (2003)، چونکە عەرەبی سوننە هەرلە بنەڕەتدا بە توندی لە دژی گۆڕانکاری و روخاندنی بەعسیەکان بون، شەڕی تیرۆرو شەڕی تایەفی و زیانەکانی گیانی، سیاسی، ئابوری، کۆمەڵایەتی، ئەو شەڕانە، ناڕەزایەتیەکانی ناوچەکانی عەرەبی سوننەیان زۆر زیاتر کرد.
سەرەڕای جیاوازى مەزهەبی، شەڕ و ململانێی نێوان عەرەبی سوننە و شیعەکان زۆر توند بوو، هەم بەهۆی پشتگیری شیعەکانی عێراق لە پرۆسەی گۆڕانکاریی عێراق و روخاندنی رژێمی بەعس، هەم بەهۆی ئەوەی عەرەبی سوننە دەسەڵاتی حوکمڕانیان لەدەستدا لە عێراق و دەسەڵاتی حوکمڕانی عێراق کەوتە دەستی شیعەکان.
بەڵام لەگەڵ هەموو ئەم جیاوازیانەشدا، رایەڵە و خاڵی هاوبەش لە نێوان شیعە و سوننەدا زۆرە:
١/ لە روی جوگرافیەوە .... هێڵێکی هاوبەش و درێژ هەیە لە نێوان شیعە و سوننەو لە هەندێ ناوچەش شیعە و سوننە بەیەکەوە دەژین لەگەڵ پێکهاتەکانی تری عێراق.
٢/ لە رووی نەتەوەیشەوە، زۆربەی هەرەزۆری شیعە لە عێراق عەرەبن و زۆرینەی سوننەکانی عێراقیش هەر عەرەبن، تەنانەت قەبیلە و عەشیرەتی هاوبەشیشیان هەیە.
٣/ لە روی کۆمەڵایەتیەوە، سوننە و شیعەکانی عێراق پەیوەندیەکی دوورو درێژی کۆمەڵایەتیان هەیە، بەهۆی ژن و ژن خوازی.
٤/ لەروی مێژوی حیزبی و سیاسیەوە، چەند نەوەیەک لە شیعە و عەرەبی سوننە کاری حیزبی و سیاسی هاوبەشیان بەیەکەوە کردوە، لە چوارچێوەی بەشێک لە حیزبە عێراقیەکانی وەک حیزبی شیوعی و حیزبی بەعس.
٥/ جگە لە هەمو ئەمانە، شانزە ساڵە جەماوەری شیعە و سوننە و پێکهاتەکانی تری عێراق، بە دەستی حوکمڕانێکی گەندەڵەوە دەناڵێننو بەهۆی ئەو دەسەڵاتەوە دانیشتوانی عێراق زوڵم و ناهەقی و بێدادیان لەگەڵدا دەکرێ.
دیارە عەرەبی سوننە ئەمڕۆ لەبارودۆخێکی زۆر سەخت‌و زەحمەتدا دەژین، بەهۆی شەڕی تایەفی و تیرۆرەوە، ئەنجام لە روی سیاسیەوە تێک شکاون، ناوچەکەیان و ژێرخانی ناوچەکەیان وێران بوو، باری مەعنەوی و دەرونیشیان روخاوەو پەیوەندی کۆمەڵایەتیان تاڕادەیەک کزو لاواز بووە، بۆیە لەبەر ئەو فاکتەرانەی سەرەوە، ئەو دۆخەی ئەمڕۆی بەغدا و پارێزگاکانی خوارووی عێراق، درەنگ و زو کاریگەری دەبێت لەسەر ناوچەکانی سوننەنشین.
٢/ کاریگەری خۆپیشاندانەکان
لەسەر ناوچە کێشە لەسەرەکان.
پێکهاتەکانی ئەم ناوچەیە (پارێزگاکانی کەرکوک، نەینەوا، دیالە، سەڵاحەددین)، لە ئێستادا جیاوازی زۆریان لە نێواندایە، بەهۆی کاریگەری دەرەکی و شێوازی بەڕێوەبردنی ئەو ناوچەیە لە سەد ساڵی رابردوودا.
سیاسەتی قڕکردن و پاکتاوی رەگەزی و شەڕی نەتەوەیی و تایەفی و تیرۆر، ململانێکانی توندتر کرد
سیاسەتی قڕکردن و پاکتاوی رەگەزی و لێکەوتەکانی لەو ناوچانە لە دژی مرۆڤی کوردو تورکمان و کلدو ئاشوری لە رابردوی دورو نزیکداو کاریگەریەکانی شەڕی نەتەوەیی و تایەفی و شەڕی تیرۆر، شەڕو ململانێی توندتر کرد لەنێوان پێکهاتەکانی ئەو ناوچانە، ئەمیش ئەوەندەی تر لایەن و پێکهاتەکانی بێ بڕواو بێ متمانە کرد بە یەکتر.
لە (16) ساڵی رابردوودا، دوو شێوە زوڵم هەبووە لەو ناوچانە؛
یەکەمیان: هاوشێوەی هەموو عێراقیەکان زوڵم و ناڕەوایی و بێدادیان لەگەڵدا کراوە، لە روی خزمەتگوزاری، ئاوەدانکردنەوە، بوژانەوە، ........
دووەمیشیان: خۆدزینەوەی دەسەڵاتدارانی عێراق بو، لەچارەسەر کردنی کێشەکانی ئەو ناوچانە، کە دەستوری عێراق رێوشوێنی چارەسەرکردنی بۆ کێشاوە، لە سەروی هەموشیانەوە مادەی (140)ی دەستوری عێراق.
بۆیە لە راستیدا خەڵکی ئەو ناوچەیە دوو جار نیگەرانن لە دەسەڵات، جارێکیان؛ لەبەر بێبەشکردنیان لە مافە سروشتی و یاساییەکانیان و جارێکشیان بەهۆی خۆ دزینەوەی حکومەتی فیدراڵی لە چارەسەرکردنی کێشەکانیان.
بەڵام ئەوەی جێگای سەرنجە، ئەوەیە؛ دانیشتوانی هەر یەکێک لەو پارێزگایانە، لەبەر کارەسات و بەسەرهاتەکانی رابردوی خۆیان، بەهۆی شەڕی تایەفی، شەڕی تیرۆرو داعش و شەڕ و ململانێی نەتەوەیی، بڕواو متمانەیان بە یەکترو بە هێزو لایەنەکان و گۆڕانکاری نەماوە تا رادەیەکی زۆر، بۆیە گواستنەوەی ئەو جوڵانەوە سیاسیە (خۆپیشاندانەکان)، بۆ ئەو ناوچانە لە ئێستادا، کارێکی ئاسان نیە، بڕوا ناکەم دانیشتوانی ئەو ناوچانە، بەھەمو پێکھاتەکانیەوە بە یەکگرتویی بە دەنگیەوە بچن و پێشوازی لێبکەن.
٣/ کاریگەری خۆپیشاندانەکان
لەسەر هەرێمی کوردستان.
بەپێی دەستوری عێراق، هەرێمی کوردستان بەشێکە لە عێراق، لە روی سیاسی و ئابوری و دارایی و رۆشنبیری و ئەمنیەوە بەستراوە بە عێراقەوە، بۆیە هەر روداو و دۆخێکی نوێی سیاسی، ئابوری و دارایی، رۆشنبیری و ئەمنی لە بەغدا و ناوچەکانی تری عێراق، کەم و زۆر، درەنگ و زو، راستەوخۆ کاریگەری دەبێت بۆ سەر هەرێمی کوردستان.
دیموکراسیەت کورت کراوەتەوە لە هەڵبژاردنە گشتیەکان، ئەویش سەرلەبەری ساختەو تەزویرە
ئەو هۆکارانەی بون بە بیانو (بابەتی و خۆیی)، بۆ سەرهەڵدانی ناڕەزایەتی و خۆپیشاندان لە بەغدا و پارێزگاکانی خواروی عێراق، ئایا ئەوھۆکار و بیانوانە لە هەرێمی کوردستاندا هەیە؟
بێگومان بەڵێ؛ گەندەڵی هەمەلایەنە سەرجەم جومگەکانی هەرێمی کوردستانی گرتوەتەوە، نەبونی سەروەری یاسا، نەبونی دامەزراوەی نیشتمانی، گەر بونیشی هەبێت کاری پێ ناکرێت، دیموکراسیەت کورت کراوەتەوە لە هەڵبژاردنە گشتیەکان، ئەویش سەرلەبەری ساختەو تەزویرە،....، ناحەقی و بێدادی، نەبونی و هەژاری و بێکاری کەم نیە لە هەرێم. بۆیە لە هەرێمی کوردستانیش ناڕەزایەتی زۆرە، چاکترین بەڵگەش بایکۆتکردنی هەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقە لە (12/5/2018) و هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی کوردستان لە (30/9/2018)، کە بەشداریکردن لە هەردو هەڵبژاردنەکاندا، کەمتر بو لە (30%) دەنگدەرانی هەرێم، لەبەر ئەوە زەمینەی دەربڕینی ناڕەزایەتیەکان لە هەرێمی کوردستانیش زۆرە.
لێرەدا ئەوەی جێگای ھەڕەشە و مەترسیە لە سەر پرسی کورد بەگشتی، ئەوەیە، بابەتی گەندەڵی بە شێوە گشتیەکەی ھەمیشە ھۆکاری سەرەکی بوە بۆ دروستبونی دوبەرەکی و لێکترازانی کۆمەڵگا، چونکە دەبێتە ھۆی دروستبونی زوڵم و بێدادی و جیاوازی زۆر لە ژیان و گوزەرانی کۆمەڵ بەگشتی.
پرسی نیشتمانی و نەتەوەیی تا ئەو شوێنە پیرۆزە، کە ژیان و گوزەران و کەرامەتی مرۆڤی تێدا پارێزراو بێت
جیاوازیەکانی دۆخی هەرێمی کوردستان لەگەڵ بەغدا لە ئێستادا، ئەوەیە هەرێمی کوردستان، پرسەکەی وەک قەوارەیەکی سیاسی لە چوارچێوەی عێراقدا بێ کێشە نیە، بگرە مەترسیشی لەسەرە. داواکاریەکان بۆ گەڕاندنەوەى سیستمی سەرۆکایەتی و حوکمڕانی مەرکەزی، هەرگیز لەگەڵ عێراقێک ناگونجێت، بەم پێکهاتە جیاواز و زۆر ئاڵۆزەی عێراق، کە بێگومان ئەویش هەڕەشە و مەترسیەکی ترە لە سەر هەرێمی کوردستان، هەر بەم پێیەو بەعەقلیەتی حوکمڕانی (16) ساڵەی رابردو بێت، سیستمی دیموکراسی و فیدراڵیش لە عێراق کە لە دەستوردا هاتوە کۆتایی دێت.
ئەزمونی (16) ساڵەی حوکمڕانی لە عێراق، ئەوەی سەلماندوە، کە پرسی نیشتمانی و نەتەوەیی هەڕەشەی زۆری لەسەرەو پاراستنی ئەم قەوارە سیاسیەش بەرپرسیاریەتی هەموانە، بەڵام دەبێت دەسەڵاتدارانی هەرێم ئەوەش بزانن، کە پرسی نیشتمانی و نەتەوەیی تا ئەو شوێنە پیرۆزە، کە ژیان و گوزەران و کەرامەتی مرۆڤی تێدا پارێزراو بێت.