چۆمان هەردی: دەبێت سیستمی كۆتا بكرێتە 50%و تەنها بۆ پەرلەمانیش نەبێت
09:02 - 08/03/2019
زەمەن پرێس: سازدانی: مەعاز فەرحان
د.چۆمان هەردی، بەڕێوەبەری سەنتەری جێندەر‌و گەشەپێدان لە زانكۆی ئەمریكی لەم چاوپێکەوتنە تایبەتەدا لەگەڵ زەمەن باس لە رۆڵ و تواناکانى ژن دەکات لە کۆمەڵگاداو هەروەها باس لەوەش دەکات دەبێت سیستەمى کۆتا بۆ ژنان بکرێتە ٥٠% و لەتەواوى دامەزراوەکانى حکومڕانیدا بەشدار بن.
زەمەن: بۆچی تائێستا بونیادێكی ڕوون بۆ چەمكی جێندەر لە كۆمەڵگەی ئێمەدا نیە؟
د. چۆمان هەردی: خۆت دەزانیت جێندەر وشەیەكی لاتینیە، یەكەمجار لەكوردستان ساڵی 2010 بەكارهات، لە پرۆژەیاسایەكی وەزارەتی وەرزش‌و لاواندا، مامۆستا ئاینیەكان بەتایبەت لە هەولێر كردیان بەهەرا وتیان جێندەر واتە هاوڕەگەزخوازی‌و بەئاراستەی تردا بردیان‌و دەیانوت لەگەڵ كۆمەڵگەی ئێمەدا ناگونجێت.
لەراستیداچەمكی جێندەر زۆر ئاسانە، ئەگەر ڕەگەز هێما بێت بۆ خەسڵەتە بایۆلۆژییەكانی نێر‌و مێ، ئەوا جێندەر هێمایە بۆ خەسڵەتە كۆمەڵایەتیەكانی ژن‌و پیاو. ڕەگەز واتە جیاوازی بایۆلۆژی نێوان ژن‌و پیاو، جا لە رێگەی هۆرمۆنەوە بێت یان ماسولكەوە‌و یان رۆڵی ئەوان بێت لەبەرهەمهێنانی منداڵدا، بەڵام جیاوازییە كۆمەڵایەتیەكان پەیوەندییان بە بایۆلۆژییەوە نیە، بەڵكو كۆمەڵگا لەسەر بنەمای ڕەگەز بونیادی ناون، مەبەست لە چەمكی پیاوێتی‌و ژنێتییە لای ئێمە پیاوبوون یەكسان دەكرێت بەكۆمەڵێك خەسڵەت، وەكو مەنتیقیبوون، ئازایەتی، سەربەخۆیی، ژیان دابینكەر، دڵڕەق، لەهەمان كاتدا ژنبوون یەكسان دەكرێت بە ڕەحم‌و میهرەبانی‌و پشت بەخۆنەبەستن، لاوازی‌و بێدەسەڵاتی.
خەسڵەتە كۆمەڵایەتیەكانی ژن‌و پیاو پێناسەی ژنبوون‌و پیاوبوون پێی دەوترێت جێندەر، ئەم پێناسانە كۆمەڵێك چاوەڕوانی لەڕەگەزی نێر‌و مێ دروست دەكەن بەو شێوەیە رەفتار بكەن كە كۆمەڵگە دەیەوێت، ئەگەر وانەكەن تووشی فشار دەبن.
بەبڕوای ئێمە ئەم جیاوازییە كۆمەڵایەتیانەی نێوان ژن‌و پیاو كۆمەڵگا دروستیان دەكات نەك پەیوەندی بایۆلۆژی، بەمانایەكی تر ئازایەتی‌و سەربەخۆ بوون‌و سیفەتی ئینسانین دەكرێت پیاو‌و ژنیش هەیانبن، بەڵام پەروەردەی خێزانیی، دین، قوتابخانە، كەلتوور، یاسا‌و میدیای ئێمە بەجۆرێك بووە ئەم جیاوازییەی دروستكردووە.
زەمەن: لەهەندێك كۆمەڵگەدا جێندەر نایەوێت دان بە بوونی بایۆلۆژی مرۆڤەكاندا بنێت بەبڕوای تۆ لای ئێمە ئەمە چۆنە؟
د. چۆمان هەردی: كێشەكە بایۆلۆژی نیە، ئەوە حەتمیاتێكە كە زۆربەی ئینسانەكان بەمێ یان بەنێر لەدایكدەبن، رێژەیەكی كەمیان جووت رەگەزن، كەسیش نكوڵیی لەمە ناكات. بەڵام ئەوەی لەژێر گفتوگۆ‌و باسدایە چەمكی جێندەرە، كە شەخسیەتی كۆمەڵایەتی ئینسانەكانە، مەرج نیە هەر پیاوێك لەبەرئەوەی نێرە ئیتر دڵڕەق بێت هەیە بەڕەحمە.
مەسەلەكە داننەنان بە بایۆلۆژییدا نیە، بەڵكو‌و خستنە ژێر پرسیاری ئەو گریمانەیەیە كە پێیوایە ژن بەسروشتی میهرەبانە، ئەم تێروانینەیە كە خراوەتە ژێر پرسیارەوە، نەك بایۆلۆژیا، پەیوەندی نێوان خەسڵەتەكە‌و بایۆلۆژیای كەسەكە دەخرێتە ژێر پرسیارەوە.
واتە قسەكە ئەوەیە تۆ دەتوانیت نێر بیت‌و نەك دڵرەق بەڵكو میهرەبان‌و عاتفیش بیت، ژنیش دەكرێت دڵڕەق بێت ژن هەیە لە منداڵ دەدات، ئەو پەیوەندییە نێوان نێر‌و مێ بەخەسڵەتی كۆمەڵایەتیەوە كە كەوتوەتە ژێر پرسیارەوە.
زەمەن: چۆن ئەو تێگەیشتنەی لەكۆمەڵگەی ئێمەدا هەیە دەستكاری دەكرێت، كە پێیوایە پیاو لەبەرئەوەی پتەوترە بۆیەپلەیەكی باشتری هەیەلە ژن ؟
د. چۆمان هەردی: دوو شتی جیاواز هەن، لەڕووی بایۆلۆژییەوە جیاوازی هەیە، لەشی پیاو بەشێوەیەكی گشتی پتەوترە، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا بایۆلۆژی پەیوەندی بەوەوە هەیە كە من ئینسانێكی عاتیفی یان مەنتیقی بم نەخێر، سەرەڕای ئەوەی كە كۆمەڵگە دەیەوێت بڵێت ژن بەسروشتی وایە‌و پیاویش وایە، یەك دونیا ئیستسنامان هەیە.
هەر لەكوردستانی خۆمان ئێمە ژنانی شەڕڤانمان هەیە، لەڕووی جەستەییەوە بەهێزن، شەڕكەرن، سەركردایەتی دەكەن‌و شەڕ دەكەن‌و جەنگ دەبەنەوە، لەهەمان كاتیشدا پیاومان هەیە بەڕەحمە لەژیانیدا ناتوانێت ئاژەڵێكیش سەرببڕێت.
كۆمەڵگە دەیەوێت بڵێت ئەمە جیاوازە‌و باو نیە، بەڵام لەراستیدا پێویست ناكات خەسڵەتی كۆمەڵایەتی كەسەكە بە بایۆلۆژیاوە ببەسترێتەوە.
زەمەن: لە كوردستان ماوەیەك باسی هاوسەنگی جێندەری دەكرێت، ئایا ئەمە هەنگاوی بۆنراوە؟
د. چۆمان هەردی: بێگومان ئێمە دەزانین، لەدوای راپەڕینەوە، كۆمەڵێك رێكخراو دروستبوون كە كار دەكەن بۆ عەدالەتی كۆمەڵایەتی‌و یەكسانی، بەشێكی رێكخراوەكان لە پێویستیدا دروستبوون.
ئیش بۆ هاوسەنگی جێندەری دەكرێت، بەڵام كێشەكە لەوەدایە هەڵە تێگەیشتن دروستبووە، هەر بڵێیت ژن، پیاوەكان هەموو دەڵێن ئەی ئێمە؟، بووەتە سەنگەر گرتن لەیەكتر، بەشێكی كێشەكە ئەوەیە بزوتنەوەی ژنان ئەوەندەی ئیشی لەسەر ژن كردووە ئەوەندە ئیشی لەسەر پیاو نەكردووە، پیاو وادەزانێت كوشتنی ژن‌و مەسەلەی یەكسانی جێندەر ئیشی ژنە، گەر وا بێت ئەوا ڕووبەڕووبوونەوەی راسیزم ئیشی رەشپێستەكانە نەك ئیشی سپیپێستەكان، ئەوەی ستەمەكە دەكات دەبێت بەشدار بێت لە چارەسەرەكەدا نەك بەقوربانی بوترێت”بڕۆن خۆتان كێشەكان چارەسەر بكەن”. دەبێت كێشەكان ببینرێن بۆ ئەوەی چارەسەریان بۆ بدۆزرێتەوە. كاتێك كێشەكە بینرا وەكو ئەوە وایە چاوت كرابێتەوە، كێشەكە ئەوەیە ئێمە هێشتا كێشەكە نابینین.
بۆ نمونە پیاوێك دێتە ژوورەوە هەمووان لەبەری هەڵدەستن، بەڵام كە ژن دێتە كەس هەڵناستێت، كەسیش هەست ناكات ئەمە كێشەیە‌و جیاوازیكردنە لەنێوان شوێنگەی كۆمەڵایەتی ژن‌و پیاودا، بەردەوام بە پیاوەكان بەردەوام دەوترێت دكتۆر تەنانەت گەر دكتۆراشیان نەبێت، ژنەكان دكتۆراشیان هەیە كەس پێیان ناڵێت دكتۆر.
لەسەر سفرەش پیاوەكان چوارمشقی دادەنیشن‌و ژن‌و مناڵیش لەخوارەوە كەمترین شوێن داگیردەكەن‌وخراپترین خواردنیان بەردەكەوێت. ئەگەر بەهۆشیارییەوە تۆزێك سەیری كۆمەڵگە بكەین یەك دونیا ناعەدالەتی دەبینین، لە دانیشتن‌و هەستاندا نایەكسانی هەیە جادەكان پڕن لە پیاو، بازاڕ هەمووی بەدەست پیاوەكانەوە‌و ژنانیش لەسەر شۆستەكان بەرهەمەكانیان دەفرۆشن، هەموو ئەم وردەكارییانەی بەڵگەن بۆ ناعەدالەتی نابینرێن.
زەمەن: چۆن دەستكاری ئەم تێگەیشتنە دەكرێت؟
د. چۆمان هەردی: هۆشیاری، ئەمە ئیشكردنە لە هۆشیاریدا‌و بەكێشەكردنی دۆخی باو، دۆخی باو ئەوەیە خەڵك پێیوایە كە هەروابووە‌و هەرواش دەبێت، دۆخی باو نەك هەر پڕە لە ناعەدالەتی بەرامبەر بە ژن بەڵكو پڕە لە ناعەدالەتی بەرامبەر بە خەڵكی هەژار. ئێمە كۆمەڵگەیەكین هۆشیاریمان نیە بەرامبەر بە ناعەدالەتی.
زەمەن: تۆ لەزانكۆ كە باسی جێندەر‌و ئەم بابەتە كۆمەڵایەتیانە دەكەیت كاردانەوەی خوێندكاران چۆنە؟
د. چۆمان هەردی: یەكێك لەو شتانەی لە كوردستان دڵم پێیخۆشە، ئامادەییمان بۆ وەرگرتنی شتی نوێ زۆرباشە، بەڵام بەداخەوە هەست دەكەیت، گوتارێكی تر نەبووە لەم كۆمەڵگەیەی ئێمەدا‌و شتەكان پرسیاریان لەبارەوە نەكراوە، بەڵام كاتێك كە گوتارێكی تر دروست دەكرێت‌و دەڵێیت بۆچی دەبێت پیاوەكان لەسەرەوە دابنیشن‌و باشترین خواردن بخۆن، یان ژن دەڵێت پیاوەكەم زۆر باشە رێگریم لێناكات بڕۆم بۆ ماڵی باوكم، كاتێك ئەمانە كران بەكێشە هۆشیارییەكە دروست دەبێت.
لە زانكۆ ئێمە هەشت وانەی جێندەرمان هەیە، خوێندنی جێندەر لە رۆژئاوا فرە پسپۆڕییە واتە ئەوە نیە بڵێیت بەتەنها لە بەشی كۆمەڵناسی جێندەر بخوێنرێت.
زەمەن: بەبۆنەی هەشتی مارسەوە ساڵانە چالاكی ئەنجامدەدرێن بەڵام كێشەكانی ژنان وەكو خۆیان دەمێننەوە؟
د. چۆمان هەردی: كێشەی ژن لە ئەوروپاش هەر هەیە، هەرچەندە چەندین قۆناغ چوونەتە پێشەوە لەگەڵ ئەوەشدا سیستمەكە هەر پیاوسالارییە، ژن لەزۆر شوێنی كۆمەڵگەدا دەبینرێت، بەڵام چەوساندنەوەی جێندەری لەسەرە، كێشەی ناعەدالەتی بەبۆنەی جێندەرەوە كێشەیەكە ئەوەندە كۆنە لەوەدەچێت لەپێش مێژووەوە دەستیپێكردبێت.
سیفەتێكی كارەساتاوی پیاوسالاری ئەوەیە، كە خۆی باش دەگونجێنێت، سەیر دەكەیت حكومەتی كوردستان بۆ ئەوەی نیشانی بدات كە دیموكراسیە هەندێك یاسا دەردەكات‌و مافی ژن دابیندەكات، لەملاوە سیستەمی كۆتا دادەنێت، بەڵام لەولاوە كۆمەڵێك ژن هەڵدەبژێرێن كە لە ڕووی تواناوە هەڵنەبژێراون، بەهۆی حزبایەتی‌و شەهیدو نزیكیایەتی لە خێڵەوە پۆستیان پێدراوە. بۆ نمونە یاسای كوشتن لەسەر شەرەف هەڵوەشێنراوەتەوە، بەڵام لەولاوە جێبەجێ ناكرێت، كەواتە سیستمی پیاوسالاری یاسا دەگۆڕێت بەڵام جێبەجێی ناكات، سیستمێكە شەڕێكی نەبینراو لەگەڵ بزوتنەوەی ژناندا دەكات.
ساڵانە 8ی مارس‌و 25ی نۆڤەمبەر هەن، بزوتنەوەی ژنان ئەوە نەبێت هەموو ساڵەكە وەستابن، هەر یەكێك لەم رێكخراوانە كاردەكەن، بەڵام لەڕووی جیهانیەوە ئەو دوو رۆژە دیاریكراون بۆ ئەوەی ئێمە زیاتر كێشەكان دەربخەین، ئەمە مانای ئەوەنیە رێكخراوەكان تەنها لەم دوو بۆنەیەدا چالاكی دەكەن.
بۆ هەڵسەنگاندنی چالاكیەكانی بزوتنەوەی ژنان تا ئێستا دوو توێژینەوەم كردوە، بەداخەوە هەست دەكەم بەشێك لەو هێرشەی دەكرێت سەر بزوتنەوەی ژنان میكانیزمێكی تری پیاوسالارییە، هەر ژنێك دەكوژرێت پیاوێك كوشتویەتی كەچی یەكسەر دەوترێت ئەوە رێكخراوەكانی ژنان لەكوێن باشە خۆ ئەوان نەیانكوشتووە. رێكخراوەكانی ژنان كار دەكەن، بەڵام شتەكان بە هۆشیاركردنەوە‌و پەروەردەیەكی باش چارەسەر دەكرێن.
زەمەن: بۆچوونی ئێوە لەسەر بەشداری سیاسی ژنان چیە لە هەرێمی كوردستان؟
د.چۆمان هەردی: زۆر كەس سیستمی كۆتای بەدڵ نیە، بەڵام بەبڕوای من كۆتا شتێكی باشی كاتیە، تەنها كێشە ئەوەیە كە زۆرجار حزبەكان ئەو ژنانەی كە هەڵیانبژاردووە لەڕێگەی مەنسوبیەت‌و مەحسوبیەتەوە بووە نەك لەرێگەی توانا‌و لێهاتووییەوە، لەگەڵ ئەوەشدا هەندێك ژنی زیرەك‌و بەتوانا لەرێگەی كۆتاوە چوونەتە ناو پەرلەمان، لەم هەڵبژاردنانەی دوایشدا كۆمەڵێك ژن بەدەنگی خۆیان رۆیشتن، ئەمە تەنها لەو رێگەیەوە ڕوودەدات كە كۆمەڵگە ئەو ژنانە دەبینێت لەناوەندی دەسەڵاتدا ئازا‌و زیرەك‌و بەهەڵوێستن متمانەی زیاتر پەیدا دەكەن، بەڵام بەراستی لەسەدا 30 زۆر كەمە، دەبێت لەسەدا 50 بێت‌و بەتەنها لەپەرلەمانیش نەبێت بەڵكو دەبێت لە حكومەتیش بێت، دەبێت ئەو ژنانەش هەڵبژێردرێن كە كێشەكان ببینن‌و هۆشیارییان هەبێت بەرامبەر پیاوسالاری، ئەگەر ژنێك بێت پێیوابێت پیاوسالاری هیچ ناعەدالەتیەكی تێدا نیە ئەوە هەر دەبێتە دەموچاوێك‌و حزب دەڵێت ئەوە منیش ژنێكم داناوە‌و ژنێك نییە كە كار بۆ بەرژەوەندییەكانی ژنان بكات.