ئەفغانستان پاش گەڕانەوەی تالیبان
9/12/2021 11:07:00 AM
308 جار خوێندراوەتەوە
فەرید ئەسەسەرد
هێشتا سەروسیمای
ئەفغانستانی پاش گەڕانەوەی تالیبان بە روونی دەرنەكەوتووە و هێشتا ئەوە روون نەبۆتەوە
كە تالیبانی ئەمڕۆ چەند لە تالیبانی بیست ساڵ لەمەوبەر جیاوازە. سەرەڕای ئەو تەمومژەی
لەم رووەوە لەئارادایە، یەك راستی هەیە، ئەویش ئەوەیە كە تالیبان بۆ ئەوە گەڕاوەتەوە
تا بمێنێ. ئەمەش بەم مانایە دێت كە دەبێ تالیبان مەرجەكانی جیهان پەسەند بكات. تالیبان
نازانێ دیموكراسی چیە، هیچ بایەخ بە مافی مرۆڤ و مافی جیاوازبوون نادا و لە فەرهەنگەكەی
جێی هەڵبژاردن و دەستاودەست كردنی دەسەڵات، بە مانا لیبرالیەكەی، نابێتەوە. بەڵام زۆربەی
ئەم مەسەلانە مەسەلەی ناوخۆیین و پەیوەندییان بە سەروەرییەوە هەیە و جیهان دەتوانێ
چاوپۆشییان لێ بكا.
كەواتە جیهان چی
لە تالیبان دەوێ؟ لانی كەم، جیهان سێ داوای سەرەكی لە تالیبان هەیە، یەكەم داوا كە
رەنگە گرنگترینیان بێ، ئەوەیە كە ئەفغانستان نەبێتەوە بە مەكۆی ئەوەی كە پێی دەوترێ
تیرۆریزمی جیهانی. ئەمەش بەم واتایە دێت كە جیهان چاوەڕێی ئەوە لە تالیبان دەكا كە
ئەزموونی پێشوو دووبارە نەكاتەوە و ئەفغانستان نەكاتەوە بە سەرچاوەی مەترسی لەسەر
ئاشتی جیهانی. تالیبان خۆی لەم بارەیەوە باجێكی قورسی داوە و پێ ناچێ بیر لە گەڕانەوە
بۆ تاقیكردنەوەیەكی تفت و تاڵ بكاتەوە. تالیبان دەزانێ ئەنجومەنی ئاسایش لە گفتوگۆكانیدا
جەختی كردۆتە سەر ئەوەی كە كردنەوەی ئەفغانستان بە مەترسی بۆ سەر ئاشتی و ئاسایشی
جیهان، زۆر گران لەسەری دەكەوێ و دەبێتە هۆی ئەوەی كە هەموو جیهان یەك بخا لەدژی.
داوای دووەم ئەوەیە
كە تالیبان ئەفغانستان نەكاتەوە بە سەنتەری بەرهەمهێنانی ماددەی هۆشبەر. ئەم مەسەلەیە،
بەتایبەتی لەباری سەرنجی رۆژئاواوە، شێوەیەكە لە شێوەكانی هەڕەشە لە ئاشتی جیهان.
تالیبان، ئەمجارە، دەتوانێ رێ لەوە بگرێ كە ئەفغانستان دوچاری ئەو چارەنووسە نەبێ.
لە ئەزموونی پێشووی
تالیباندا، ئەفغانستان مەرجەكانی دەوڵەتی لەدەست دابوو و ئەوەی كە لە ئارادا بوو شێوەیەك
حوكمڕانی بوو كە نزیك بوو لە حوكمڕانیی قۆناغی پێش سەرهەڵدانی سەرمایەداری لە جیهاندا،
تەنانەت تالیبان وەك ئیمارەت (میرنشین) خۆی دەناساند نەك وەك دەوڵەت یان كۆمار. ئەزموونی
ئیمارەتی ئەفغانستان لەسایەی تالیبانی بیست ساڵ لەمەوبەر، ئەزموونێكی دواكەوتووی
حوكمڕانی بوو كە تێیدا دەوڵەت بەبێ یاسای گشتی و بەبێ پەرلەمان و بەبێ دەستوور هەڵدەسووڕا.
تالیبان پێویستی
بەوەیە كە رەفتار و هەڵسوكەوتی خۆی بگۆڕێ و وەك ((دەوڵەت)) هەڵسوكەوت بكا كە ئەمەش
پێویستی بەوەیە کە تێكهەڵكێشی كۆمەڵی نێودەوڵەتی بێ و لە ناوخۆدا رێز لە فرەیی بگرێ،
بەتایبەتی كە ئەفغانستان وڵاتێكی فرە نەتەوە، فرە ئاین و فرە مەزهەبە و ئەگەر بە چاوێكی
یەكسان تەماشای هەموو رەگەزەكانی ئەو مۆزاییكە نەكات، ناتوانێ چاوەڕێی ئەوە بكات وەك
دەسەڵاتێكی رێزلێگیراو تەماشا بكرێ.
رژێمی سیاسی دڵخوازی
تالیبان تا ئێستا رۆشن نیە. لە ئەزموونی پێشووی حوكمڕانیی تالیباندا، رژێمی سیاسی
ئەفغانستان نە لە رژێمی كۆماری ئیسلامیی ئێران دەچوو، نە لاساییكردنەوەی رژێمی وەهابیی
سعودیە بوو. لە ئەزموونی پێشوودا، مەسەلەی رژێمی سیاسی مەسەلەیەكی جێبایەخی تالیبان
نەبوو. بەڵام ئێستا پێویستە لەسەر تالیبان بەبایەخەوە لەم مەسەلەیە بڕوانێ و بەلایەكدا
بیخا. رەنگە نزیكترین مۆدێل لەشێوەی بیركردنەوەی تالیبان كە دەیەوێ دەوڵەت و ئاین
لەلایەك و دەسەڵاتی سیاسی و دەسەڵاتی ئاین لەلایەكی ترەوە تێكهەڵكێشی یەكتری بكات،
مۆدێلی ئێران كە تێیدا دەسەڵاتی دەوڵەت (لە خودی سەرۆكی كۆمار و دەسەڵاتی راپەڕاندندا)
و دەسەڵاتی ئاینی (لە خودی رەهبەری باڵای شۆڕشدا) تێكهەڵكێشی یەكتری كراون.
بوونی تالیبان بە
((دەوڵەت)) و تێكهەڵكێشبوونی ئەفغانستان لەگەڵ كۆمەڵی نێودەوڵەتی،دەشێ كۆپیەكی هەمواركراوی
شیاوی ژیان پێشكەش بە جیهان بكا و دەرفەتێك بۆ پێكەوەژیانی ئەفغانستان و جیهان بڕەخسێنێ.
ئەو هەلەی ئێستا بۆ تالیبان بۆ پێشكەشكردنی مۆدێلێكی پەسەندكراو هەڵكەوتووە، ئەگەر
نەقۆزرێتەوە، زیانی گەورە لە ئەفغانستان دەدا. لانی كەم، لەم هەلومەرجەی ئێستادا،
لانی كەم پێنج دەوڵەت لە جیهاندا، هەریەك لە چین، توركیا، روسیا، قەتەر و ئێران
ئامادەیی تەواویان بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ تالیبان، وەك دەوڵەت نەك وەك جەستەیەك لە دەرەوەی
مێژوو، هەیە. پێشبینی دەكرێ تالیبان سوودی لە وانەی پێشوو وەرگرتبێ، ئەگەر نا، زوو
تا درەنگ، باجێكی قورستر دەدا.