چەمکە شیعرییەکان و پەنجەرەیەک بۆ ڕوانین /٥

07:09 - 01/10/2021 248 جار خوێندراوەتەوە

ناڵە حەسەن-کولتووری زەمەن

١/  شیعر و دۆگما

٢/ شیعر و خاڵبەندی  

١-شیعر و دۆگما
ئەگەر بپرسین / شیعر چ پەیوەندییەکی بە چەمکی  دۆگما  وە هەیە یان بۆ دەمانەوێت لە پەیوەندی نێوان شیعر و دۆگماوە قسە بکەین ؟ . ئێمە ئێستا وەڵامی ئەو دوو پرسیارە نادەینە بەڵام ، لە ڕاستای خوێندنەوەی ئەم کورتە وتارەمان خوێنەر خۆی وەڵامەکانی دەست دەکەوێت .. لە سەرەتا پێویست دەکات بزانین چەمکی ( دۆگما  مانای چییە ؟ ، دۆگما لە سادەترین مانایدا ئەوەیە کە / خستنە ڕووی باوەڕیک یان بیرکردنەوەیەک وەک ڕاستییەکی ڕەها ، یان وەک ئەوەی حەقیقەتێکی ڕەها و ئەبەدی کە مشتومڕ و گفتوگۆ هەڵناگرێت .. یان بە شێوەیەکی کەمێک فراوانتر  دۆگما / بە مانای وەستاو و چەقبەستوو دێت ، ئەو کارەی کە هەرگیز نابێت بگۆڕدرێت ، بە شێواز و بیرکردنەوەیەک دەوترێت کە لەسەر پایە و تێگەیشتنی نەگۆڕ  دامەزرابێت ، وەکو یاسا و دەستوورە ئاینییەکان، یان ڕێباز و قوتابخانە و ئایدیۆلۆژییاکان ، دواتر دۆگماتیزم بوو بە فەلسەفە و سیاسەت .. هاوکات لە کتێبی  چەند وێستگەیەکی فیکری و ئەدەبی ، کە لە وەرگێڕان و نووسینی ئازاد بەرزنجی  یە ، لە بەشی یەکەمی کتێبەکە بەناوی ئێمە کۆچەرین ، سەرەتایەک بۆ فەلسەفەی نێچەدا، لە شوێنێکدا دەڵێت / نێچە بەردەوام و بە توندی دژی تیۆریزە و ڕێبازگەری و چوارچێوە بووە ، دروستبوونی بیروڕای لە ژیاندا شوبهاندووە بە چوون بۆ ماسیگرتن، واتە وەکو مومارەسەکردنێکی زیندووی ئەزموونەکانی ژیان و ڕاوکردنی حەقیقەتە تەڕو تازەکان و بە پێچەوانەی ڕێبازگەراکانەوە کە قایلن بە کۆمەڵێک شتی مۆمیاکراو و دۆگمای زەینی ..!

 

لێرەدا نێچە وەک کەسێک و فەیلەسوفێکی یاخی دژ بە هەموو چوارچێوەگەرایی و ڕێبازگەرایی و ئایدیۆلۆژیاگەرایی وەستاوەتەوە و هاوکات ، پێیوابووە هەموو بیرکردنەوەیەک کە چوارچێوەی بۆ داڕێژرا دەگاتە پنتی دۆگما ، واتە پنتی نەگۆڕ و وەستان ، هەروەها لای نێچە بیرکردنەوە بۆ ژیان شێوەیەکی کراوە و هەمەچەشنەی هەیە ، هەروەک ماسیگرتن وایە چوارچێوەیەکی چەسپاو و نەگۆڕی نییە .. کە ئەمەش ڕێک لەگەڵ ماناکان و بوون و پێکهاتەی شیعر دێتەوە ، ئێمە لە لێکۆڵینەوە و کتێبەکانمان لەبارەی شیعر لە زۆر شوێن باسمان لەوە کردووە کە شیعر بوونێکی گەردوونی هەیە یان یەکێک لە ماناکانی شیعر ئەوەیە کە / شیعر جووڵەیەکی بەردەوامی ئیستاتیکییە ، بۆیە بوونێکی کراوە و بەردەوامی هەیە ناخرێتە ناو هیچ چوارچێوە و شوناس و ڕێباز و ئایدیۆلۆژیایەک یان بازنەیەکی دیاریکراوەوە ، لە گەیشتنیش بە ڕووبەری شیعر مەبەستمان ڕووبەرێکی کراوەیە .. لێرەدا دێینە سەر بنەڕەتی مەبەستەکانمان، شیعر زۆر بە ڕۆشنی و بە توندی ناتەبا دێتەوە لەگەڵ ، چەمکی  دۆگما ، چونکە شیعر بوونێکی نەگۆڕ و چەسپاو و وەستاوی نییە ، واتە وەک ئایدیۆلۆژیا و ڕێباز و ئاینەکان لە هیچ وێستگەیەک ناگاتە پنتی دۆگمایی . شیعر بوونێکی کراوە و بەردەوامی هەیە .

 

ئێمە لە وتاری ( شیعر چییە و بۆچی ناتوانین پێناسەی بکەین  کە لە کتێبی  ڕووبەڕوو لەگەڵ شیعر  بڵاومان کردۆتەوە ، لەوێدا لە چەند خاڵێک ئەوەمان ڕوون کردۆتەوە کە بۆچی ناتوانین شیعر پێناسە بکەین کە ، سەرەکیترین هۆکار ئەوەیە / شیعر بوونێکی گەردوونی هەیە ، هەموو ئەو چەمکانەی بوونێکی گەردوونییان هەیە ناتوانین لەیەک گۆشەوە خوێندنەوەیان بۆ بکەین ، دەکرێ لە چەندین گۆشەی جیاوازەوە خوێندنەوەی بۆ بکەین ، کۆی هەموو خوێندنەوەکان بەیەکەوە  ڕەنگە  لە مانای شیعر نزیکمان بکاتەوە ، ئەم خاڵە و چەند خاڵێکی ترمان لە وتارەکەدا نووسیبوو .. لێرەدا ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت شیعر بە هیچ شێوەیەک ناچێتە ناو هیچ چوارچێوەیەکەوە ، لەژێر هیچ ناو و رێباز و هیچ بیرکردنەوەیەک ، لێرەدا دەتوانین خاڵێکی تر بۆ وتارەکەمان زێدە بکەین کە ، بۆچی ناتوانین شیعر پێناسە بکەین / ئەویش کە شیعر ناتەبا و هاودژ دێتەوە لەگەڵ چەمکی دۆگما ، شیعر هیچ کاتێک ناگاتە پنتی وەستان و جێگیر و نەگۆڕ، بەڵکو شیعر بوونێکی بەردەوام و کراوە و گەردوونی هەیە ، هیچ چوارچێوە و بازنەیەک ناتوانن شیعر بگرنە خۆ . خاڵێکی تر کە گرینگە باسی بکەین ، ئێمە لە کتێبی  ئەدەب و ئایدیۆلۆژیا  ، ناتەبایی و هاودژی ئەدەب و ئایدیۆلۆژیاکانمان خستە ڕوو هۆکارەکانیشمان بە ڕۆشنی باسکردووە ، کە یەکێک لە هۆکارەکان / ئەدەب بە شێوەیەکی گشتی  لە سەر مرۆڤ و بەها مرۆییەکان ئیش دەکات.

 

لێرەدا دێینەوە سەر باسی شیعر وەک بەشێکی سەرەکی ئەدەب / ئامانجی سەرەکی شیعر بەرهەمهێنانی جوانییە ، یان جوانکردنی ژیانە بۆ هەموو مرۆڤ و مرۆڤایەتی ، بە تۆخی گرینگی و ئیش لەسەر بەها مرۆییەکان دەکات ، کە دەڵێین / شیعر ناتەبا دیتەوە لەگەڵ ئایدیۆلۆژییاکان بە دوو هۆکار . یەکەم / هەر ئایدیۆلۆژیایەکی دیاریکراو بۆ چینێکی دیاریکرا و یان کۆمەڵە کەسێکی دیاریکراوە ، ئاوەتا بیرمەندی ناسراو  تێری ئیگڵتن  لە کتێبە بەناوبانگەکەی ( تیۆری ئەدەبی  دا لە بەشی پەرەسەندنی لێکۆڵینەوەی ئەدەبی ئینگلیزی  دا ، لەوەی کە داخۆ دەستپێکردنی نوێی ڕۆمان ئەدەبە یان ئەدەب نییە ، لەوێدا دێتە سەر باسی پەیوەندی ئەدەب و ئایدیۆلۆژیا و دەڵێت / ئەو پێوانانەی دادەنران بۆ دیاریکردنی ئەدەب ، لە ڕاستیدا  ئایدیۆلۆجی بوون ، ئەو نووسینەی کە بەها و چێژەکانی چینێکی تایبەتی کۆمەڵایەتیی بەرجەستە دەکرد خاسییەتی ئەدەبێتی دەدرایە پاڵ ...!  ، لێرەدا بە ڕۆشنی بۆمان دەردەکەوێت کە ئەدەبی ئایدیۆلۆژی بەمانای نووسینەوە و بەهای چێژەکانی چینێکی دیاریکراوە ...!  ، ئەوەش بە تۆخی دژ و ناتەبایە لەگەڵ ئەدەب و شیعر چونکە ، ئەدەب یان شیعر  نووسینەوەی بەها و چێژەکانی چینێکی دیاریکراو نییە بە تەنها ..! بەڵکو نووسینەوە و بەهای چێژەکانی هەموو مرۆڤەکان و تەواوی مرۆڤایەتییە ..! خاڵێکیتر / هەموو ئایدیۆلۆژییاکان بەهۆی ئەو چوارچێوەیەی بۆیان دیاریکراوە لە خاڵێک یان لە پنتێک دەگەنە خاڵی نەگۆڕ و وەستان واتە خاڵی دۆگما  ، بەڵام بەهیچ شێوەیەک شیعر بەو خاڵە ناگات چونکە هاودژ و پێچەوانەیە لەگەڵ دۆگماتیزم و هەموو ئیزمەکانیتر ...!

2- شیعر و خاڵبەندی
خاڵبەندی بەشێکە لە سیستەمی ڕێزمانی زمان ، زمانیش سەرەکیترین پێکهاتەی شیعرە ، تا ئەو ئەندازەیەی کە هەندێک پێیانوایە / شیعر گەمەیەکی زمانەوانییە لەنێو ڕووبەری ئیستاتیکا و مەعریفەدا بەڵام ، شیعر ناچێتە ژێر هەژموونی هیچ سیستەمێک بە سیستەمی خاڵبەندیشەوە ، هەر شاعێرێک زمانێکی شیعری تایبەت بەخۆی هەیە ، تەواو ئازادە لەوەی مامەڵە لەگەڵ خاڵبەندی دەکات یان نا ، بەو مانایەی ، ئەو شاعیرانەی کە مامەڵە لەگەڵ خاڵبەندی ناکەن ئەوە بەو مانایە نییە کە ، سیستەمی ڕێزمانی زمان تێک دەدەن و زمان دەشێوێنن ، وەک لەپێشدا بەرامبەر بە هەندێک لە شاعیران ئەم ڕەخنە نادروست و بێ بنەمایانەمان بینیوە . تا ئێرە ئاساییە کە بە شێوەیەکی گشتی پەیوەندی نێوان شیعر و خاڵبەندی دیاریدەکات . بەڵام ، ئەوەی ئێمە مەبەستمانە لەو پەیوەندییە باس لە بابەت و شتێکی جیاواز بکەین ، ئەویش بەو پرسیارە مەبەستەکەمان دەخەینەڕوو ، ئایا دەتوانین لە کۆتایی هەر شیعرێکدا نوختە دابنێین بەو مەبەستەی کە ، شیعرەکە تەواو بووە ..؟

 

من لە وەڵامدا دەڵێم / نەخێر ، چونکە هیچ شیعرێک تەواو نابێت و ناگاتە خاڵی کۆتایی ، بۆیە پێویستی بە نوختە نییە ..! هۆکارەکەش ئەوەیە ، هەروەک لە پێشدا گوتمان، شیعر بوونێکی کراوە و بەردەوامی هەیە ، ناچێتە ژێر هەژموونی هیچ هێزێکی دەرەکی و هیچ چوارچێوە و سیستەمێک ، شاعیر ئازادانە لەدەرەوەی هەموو هێزەکان و سیستەمەکان ، لەنێو ڕووبەری خەیاڵ ، ڕووبەرێکی کراوەو تاریک و نادیار ، سێرچ و گەڕانەکانی خۆی دەکات .. ئەوکاتەی شاعیر پێیوایە تەواو بووە و گەیشتۆتە خاڵی کۆتایی ، لە ڕاستیدا ئەوە تەواو بوون نییە بەڵکو ، بەتاڵبوونەوەیەکی کاتییە ، لەهەر کات و زەمەنێکدا شاعیر دەتوانێ ، لەسەر هەمان شیعر ئیش بکاتەوە ، بگەڕێتەوە نێو هەمان خەیاڵ و بیرۆکە و ڕووبەرە تاریک و نادیارەکە ، گۆشە و قوژبن و شوێنی تر کەشف بکات و درێژە بە شیعرەکەی بدات و بەردەوام بێتەوە . چونکە هەر شیعرێک تەنها بە مردنی شاعیرەکە کۆتایی دێت و ئەوکات پێویستی بە نوختەی کۆتاییبوون دەبێت ، تەنانەت / ئەگەر ئەو شیعرە ، شیعری یەکدێری و وردە شیعریش بێت . چونکە ( مردن  کۆتایی هاتنە بە پڕۆژەکانی بوون ، بە بوونی شیعریشەوە ، هەموو بوونێک تەنها بە مردن دەوەستێت یان کۆتایی دێت ، چونکە لە بنەڕەتدا بوونەکان بە ناتەواوی دێنە بوون ، هیچ بوونێکیش ناگاتە ئاستی کەمال یان تەواوبوون . لێرەدا ئەوەتان بە بیر دەهێنمەوە کە قەسیدەی  من، وەک ئەزموونێکی نوێ  ناومان نا دەقی تەمەن  بەڵام ، دواتر ناوی قەسیدەکە بە قەسیدەی دەقی تەمەن  ڕۆیشت و هەر بەو ناوە ناسرا ، لەگەڵ نووسینی بەشی دووەم ،  نووسیمان قەسیدەی " من " ناومان ناوە  دەقی تەمەن  ، بەمانای دەقێکی کراوە و بەردەوامە ، لەگەڵ تەمەنی شاعیردایە، واتە مەرگی شاعیر دەبێتە دوانوختە بۆ ئەم قەسیدەیە ..!   

 

ئەم مەسیجە بۆ ئەوکات قسەیەکی نوێ بوو لەهەمانکات ، داهێنان و ئەزموونێکی نوێش بوو ، یەکەمجار بوو شاعیرێک ناوی قەسیدەیەکی بنێ  دەقی تەمەن  و ئەو هێزە لە خۆیدا ببینێت کە / هەموو تەمەنی لەگەڵ ئەم قەسیدەیەی بەردەوام بێت ، مردنی خۆی بکات بە دوا نوختە بۆ ئەو قەسیدەیە ، بەڵام ئێستا من ئەوەش دەڵێم / کە ئەو مەسیجەی  دەقی تەمەن  بۆ هەموو دەقێکی شیعری ڕاستە ئەگەر ، دەقەکە وردە شیعرێکیش بێت ، چونکە وەکو گوتمان هیچ دەقێک کۆتایی پێنایە تەنها بە مردنی شاعیرەکە نەبێت ، واتە مردنی شاعیر دەبێتە نوختە بۆ هەموو شیعرەکانی . بەڵام جیاوازی  دەقی تەمەن  لە گەڵ شیعرەکانیترم یان شیعری هەر شاعیرێکی تر ، لە ناوەڕۆک و ئەو بیرۆکانەیە کە لە  دەقی تەمەن دا ئیشم لەسەر کردوون ، ئەو چوارچێوە و ناوەڕۆکەی دەقی تەمەنم یشم لە مانیفێستێک نووسیوەتەوە ، من ئێستا دەتوانم ئەوەش بڵێم کە / من یان هەر شاعیرێکیتر دەتوانین بگەڕێینەوە سەر هەر شیعرێکمان ئەگەر بیست یان سی ساڵیشی بەسەردا تێپەڕبوو بێت ، دەتوانین بچینەوە نێو هەمان خەیاڵ و بیرکردنەوە و ڕووبەرە تاریکەکانی دەقەکە و درێژەی پێ بدەینەوە و بەردەوام بینەوە ، چونکە تا مرۆڤ بمێنێ نە بیرکردنەوە نە خەیاڵ کۆتاییان پێ نایە ، بۆیە هەموو دەقێک بوونێکی کراوەی هەیە ، واتە بوونێکی تەواو نەبوو  ، بۆیە شیعر لە کۆتایی  دوا دێر و دوا وشە دا پێویستی بە نوختە نییە ..!

  ئەیلوولی ٢٠٢١