کۆڵەکە جیاوازەکانی لامەرکەزیەت
8/27/2019 9:26:00 PM
لاوک ئەحمەد
بە کورتی، زیاتر لە ١٦ ساڵ تێپەڕیوە بەسەر رووخاندنی رژێمی پێشووی عێراق، بەڵام هێشتا تارمایی هاتنەوەی سیستمێکی ئیستبدادی لە ئارادایە، بەداخەوە دۆخە سیاسییەکە ئەوەندەیتر ئاڵۆزتر بووە، ئەم وڵاتە ئەوەندەی دەرهاویشتەو کارەساتی سیاسی دیکەی بە خۆوە بینی ئەوەندە سیستمێک دانەمەزرا کە رێ لە روودانی نەهامەتی زیاتربگرێت.
دونیایەک ناوەندی شیکردنەوەی ستراتیژی‌و سیاسی رۆژئاوا وەک تاقیگە کاریان لەسەر عێراق دەکردو کەسیان و هیچیان پێشبینیان نەدەکرد کە نەهامەتەکانی ئەمڕۆ لە کارەساتەکانی دوێنی کەمتر کاریگەرتربن! پرسیارێکی ئەزەلی هەیە: بۆ لەم وڵاتەدا، نە کۆلۆنیالیزمی بەریتانی بەرگەی گرت و نە سیستمی شاهنشاهی بەردەوام بوو و نە سۆشیالیزم چەقی داکوتی و نە ناسیونالیزم بووە خاوەن شوناس و نە ئیسلامییە سیاسییەکان دەتوانن بەم شێوەیەی ئێستا حوکم بکەن کە هاوکێشە سیاسیە ئیقلیمییەکان گۆران و بەرژوەندە ئابورییەکان دژ بەیەک وەستانەوە!
بە بوونی مێژوویەکی سیاسی ئەوەندە ناجێگیرو ئالۆز، چی زامنی ئەوەیە دەوڵەتێک توانای هەبێت لەسەر بانگەشەی دامەزراندنی بنەماکانی لامەرکەزیەت سیستمێکی هاوچەرخ و مۆدرێن دامەزرێنێت کە دەسەڵاتە سیاسی و ئیداری و دارایی‌و سنووریەکان و ناوچەکان دابەش بکات و رێ لە هاتنەوەی ئیستبداد بگرێت؟ ئایا پیادەکردنی لامەرکەزیەت داواکارییەکی زۆر نییە لە وڵاتێکدا کە لە مێژەوە لە غیابی دەوڵەت و سەروەری یاسا گەڕاوەتەوە سەر پیادەکردنی میکانیزمە ناوەکییە سەرەتایی‌و باوەکانی کۆمەڵگە. ئایا بانگەشەی لامەرکەزیەت لە وڵاتێکدا لانی کەم ١٠٠ ساڵە لە جەنگی بەردەوامدایە داواکارییەک نییە نزیک لە خەیاڵ؟ زۆر نییە لە سەردەمێکدا کە زۆربەی هەر زۆری دائیرەکانی حکومەت ژێرخانی شیاویان نییە و لە کەرەڤان و پریفابدا کارەکانیان ئەنجام دەدەن خەون ببینین بە دابەشکردنی دەستەڵاتەکانەوە لەسەر بنەمای لامەرکەزیەت؟ دواتر کام لامەرکەزیەتمان مەبەستە؟ ئەوەی سوپای ئەمەریکی و بریتانی لەگەڵ خۆی هێنا؟ کێ کۆڵەکانی گەشەسەندی ژێرخانی کۆمەڵگە دادەمەزرێنێت؟ بیرمەند و دامەزراوە سیاسییە بەناوبانگەکان و ئەو پارتە سیاسییانەی کە هەڵگری ئەو بەرنامەیەن یان جەنەڕاڵەکانی سوپا؟ لامەرکەزیەتیەکی سیاسی شەرعی پێویستی بە ئیرادەیەکی سیاسی ناوخۆ و پێداویستییەکی سیاسی ناوخۆیی هەنووکەیی هەیە کە بوون و نەبوون یەکلادەکاتەوە و خۆرسکانە دەبێتە بەشێک لە پەرەسەندن و گەشەسەندنی سیاسی ئاسایی.
بۆ لە پاش ئەم زەمەنە گەڵاڵەبووە عێراق بە گشتی و هەرێمی کوردستان لە بەردەم هەرەشەی هەڵوەشاندنەوەدایە؟ لانی کەم هەموو لایەک دەزانن یەک کۆڵەکە نییە پشتی پێ ببەستیین ئەگەر ناوچەکە سەرلەنوێ رووبەڕووی بوومەلەرزەیەکی دیکە ببێتەوە. بەداخەوە، نە لامەرکەزیەتی پارێزگاکان لەناو عێراقدا چەسپاوە، نە کۆڵەکەکانی فیدرالیزم و رێکخستنەوەی ئیداری و دارایی و جوگرافی هەرێم پیادەکراوە! ئەمە رەشبینی نییە، ئەمە دەستنیشانکردنی دۆخە سیاسییەکەیە بۆ ئەوەی یارمەتیمان بدات تێگەیشتنێکی کۆ بێتە بەرهەم. سەرباری هەموو ئەو هەوڵانەی وڵاتانی رۆژئاوا داویانە بەڵام نەیان توانییوە یەک تەکنیکی حکومڕانی نوێ بکەنە مۆدێل‌و نۆرمێکی سیاسی چەسپاو لە ماوەی ئەم ١٦ ساڵەدا بەرهەم بهێنن. رەنگە هەندێ تێگەیشتن هەبێت بۆ هێنانەکایەی فۆرمێکی خۆماڵی لە لامەرکەزیەت بۆ چارەسەرکردنی پەرتەوازەیی سیاسی و ئابووری و ئیداری‌و جوگرافیا ناوخۆییەکان، بەڵام بەداخەوە پێویستمان بە ئیجماعێک لەسەر یەک دیدو تێڕوانین هەیە، تەنانەت ئەگەر ئیجماعیش هەبێت هەر کاتێک پارسەنگی هەر پێکهاتەیەک زاڵ و بەهێزتر ببێت هەرەس بە هەر نەخشەڕێگایەک دەهێنێت کە پێشتر رێککەوتنی لەسەر کرا بێت. کەواتە دەبێت هەر لە ئێستاوە کار لەسەر ئەو کۆڵەکە سەرەکییانە بکەین کە زامنی پیادەکردنی نەخشەرێگاکان دەکەن.
ئەم نووسینە بە شێوەیەکی زۆر دیاریکراو بۆ روونکردنەوەی ئەو کۆڵەکە سەرەکیانە نووسراوە کە دەبێت بەشێک بن لە پرۆسەی دارشتنی یاسایی و ئیداری چەمکی لامەرکەزیەت. لە نووسینێکی دیکەدا باس لە فۆرمە جیاوازەکانی لامەرکەزیەت دەکەین. با لە پێناسە سەرەتاییەکانی لامەرکەزیەوە رۆبچین بۆ ناو کۆڵەکەکان.
پێناسەیەکی
سەرەتایی بۆ لامەرکەزیەت:
لامەرکەزییەت ئامرازو میکانیزمێکی دیموکراسیانەیە بۆ بیناکردنی چەند پێگەیەکی هێز و دەستەڵات لە بری ئەوەی یەک ناوەندی مەرکەزی توند وتۆڵ هەبێت کۆنترۆڵی هەموو ناوچەکان بکات و هەرێمەکان لە نوێنەرایەتی سیاسی و ئیداری بێ بەش بکات. هەروەک چۆن دەوڵەت رەوایەتی خۆی لە خەڵکەوە وەردەگرێت، بەهەمان شێوە لامەرکەزیەت رەوایەتی خۆی لە ناوچە جوگرافییە سیاسییە جیاوازەکانی یەک وڵاتەوە وەردەگرێت بەرەچاوکردنی تایبەتمەندێتی کەلتووری و نەتەوەیی و ئیداری و سیاسی و تەنانەت سەرمایە ئابوورییەکان. بێگومان لامەرکەزیەت چەندان جۆر لە رێسا و یاسا و رێوشوێنی بەرێوەبردن دەهێنێتە ئاراوە کە دەبێت زۆر بە وریاییەوە مامەڵەیان لەگەڵ بکرێت تاوەکو دۆخی سیاسی هەمیشە سەقامگیر بێت و میکانیزمەکە تەندروستانە بەکار بێت. ئەمەش راستەوخۆ پەیوەستە بەو مۆدێل‌و فۆرمەی کە لەسەری رێکەوتن دەکرێت. مەبەست لە دابەشکردنی دەستەڵات بۆ بەکاراکردنی حکومەتە بۆ باشتر ئیدارەدانی سەرمایە ئابوورییەکان و بەخشینی خزمەتگوزاری و یارمەتیدانی پێکهاتەکان بۆ ئەوەی بە ئاشتی پێکەوە بژین. لە خاڵە باشەکانی لامەرکەزیەت:
- دابەشکردنی دەستەڵات لەرێی پیادەکردنی لامەرکەزیەتەوە، رێ لەسەرهەڵدانی هەموو ئارەزوو و ویستێک دەگرێت کە سیستمێکی ئیستبدادی بێتەوە ئارا.
- لامەرکەزیەت یارمەتی کەمایەتییەکانی ناو هەر وڵاتێک دەدات کە لە هەموو روویەکەوە نوێنەرایەتی خۆیان بکەن و ببنە بەشێک لە حکومڕانییەکی فراوانتر بە مانایەکی دیکە یارمەتی کەمایەتییەکان دەدات کە لەبەشە جوگرافیاکەی خۆیان ببنە زۆرینەی ناوچەکەیان.
- لامەرکەزیەت یارمەتی دەوڵەت دەدات کە سەرشانی سووک بێت و زیاتر کار لەسەر پرسە ستراتیژیەکانی دیکە بکات بۆ نموونە پتەوکردنی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان.
- لامەرکەزیەت هانی جۆرێک لە هێنانەدی پێشبرکێ دەدات لە نێوان ناوچەکاندا بەوەی کێ بتوانێت خزمەتگوزاری باشتر پێشکەش بکات.
کۆڵەکەکانی لامەرکەزیەت:
ئەو مەبەست و پێناسەی سەرەوە نایەتەدی ئەگەر کار بۆ دامەزراندنی کۆڵکە سەرەکییەکانی لامەرکەزیەت نەکرێت. ئەم کۆڵەکانە زۆر سەرەکیین و دەبێت رەچاو بکرێن بۆ رێکەوتن لەسەر هەر فۆرمێک لە لامەرکەزییەت:
- دەستنیشانکردنی ئەو ئاست و پانتایی و یەکە ئیداری و بوارانەیە کە لامەرکەزیەت دەیان گرێتەوە، ئەم یەکانە بە “یەکەی دەستوری” دەناسرێن و هەموو ئاستەکانی حکومەت دەگرێتەوە. دەبێت هەر لەسەرەتاوە دەستەڵاتی ئەم یەکانە روون و ئاشکرابێت بەوەی ئایا دەستەڵاتی تەواویان هەیە یاخود هەر لە ژێر دەستەڵاتی حکومەتی ناوەندا دەمێننەوە، هەروەها دەبێت یەکەکان خۆشیان دەستنیشان بکرێن، واتە چەند یەکەی دەستوری و ئیداری دەبێت هەبن؟ پەیوەندی نێوانیان روون و ئاشکرا بێت تاوەکو گرفت لە نێوانیاندا روونەدات. خاڵێکی دیکە مامەڵەکردن لە نێوان یەکەکاندا دەبێت یەکسان و دادپەروەرانە بێت، بۆ نموونە لە عێراقدا کارێکی زەحمەتە یەک ئاست و یەک فۆرم لە لامەرکەزیەت لە سەرانسەری وڵاتەکەدا پیادە بکەیت، زۆر جار لە نێوان پارێزگاکاندا سەرباری کێشەی سیاسی، دونیایەک کێشەی ئیداری گەڵاڵەکراو هەیە، بەغدا وەک نموونە وەربگرە، تا ئێستا دەستەڵاتەکانی ئەمانەتی بەغدا و پارێزگای بەغدا و وەزارەتەکان روون‌و ئاشکرا نییە، پارێزگاکانی باشوور لە نێوان دەستەڵاتی عەشایرەکان و دەوڵەتدا دونیایەک کێشەی گەورە هەیە، خۆپیشاندانە بەردەوامەکانی باشوور باشترین ئاماژەیە، لە هەرێمی کوردستان دونیایەک کێشەی مێژوویی و سیاسی کەڵەکە بوو هەن کە بە ناچاری دابەشبوونەتە دوو زۆنی سەرەکی و بەرجەستەن لە دابەشکردنی دەستەڵاتەکان و پرۆژە ئابوورییەکان، ئەم دابەشکردنە، دابەشکردنێکی جوگرافییە بۆ راگرتنی بەرژوەندییە ئیقلیمییەکانە، تاوەکو هەرێم نەبێتە هەرەشە لەسەر بەرژوەندییەکانی دەرەوە، بێگومان ناکۆکییە سیاسییە لۆکاڵییەکان یارمەتی ئەو پلانە دەدات. هەربۆیە، بەرای من، ئەم دۆخە تێگەیشتنێکی دەستەجەمعی پارتە سیاسییەکان و خاوەن نفوزەکان لە یەک پلاتفۆرمدا دەخوازێت، بەداخەوە، لە ئێستادا، پرۆژەیەکی دوورە.
- دەستنیشانکردنی مەوداو قوڵایی لامەرکەزیەت واتە دانانی پێوەر بۆ دەستەڵاتەکان و تا چەند ئەو دەستەڵاتانە رۆچووە بۆ هەر “یەکە”یەک، بە مانایەکی دیکە رادە و ئاستی ئۆتۆنۆمی ناوچەکان چەندە؟ ئەمەش بەرەچاوکردنی سروشتی ململانێکان و ئەو چارەسەرە پراکتیکانە دێت کە بۆ هەر یەکەیەک و ناوچەیەک شیاوە. دەبێت لەسەرەتاوە ئەو راستییە دەست نیشان بکرێت كێ بەرپرسیارە بەرامبەر کێ. ئەم کێشەیە بەروونی بە پەیوەندی نێوان بەغدا و هەرێمەوە دیارە لە سەر کێشەکانی سنوور و نەوت و دەستەڵاتی ئاسمانی و کێشەکانی پیشمەرگەوە. دیاریکردنی دەستەڵاتەکانی هەردوولا لە کاتی ئاسایی و نائاسایی لە کۆڵکە سەرەکییەکانە. بێگومان ئەگەر رێکەوتنێکی سەرەتایی هەبێت لە دابەشکردنی دەستەڵاتەکان و رۆڵی هەردوو هەرێم و بەغدا وەک یەکە ئیدارەییەکان دیاریکرابێت ئەو کاتە تەنیا سەر ئێشەی قۆناغی پیادەکردنی رێکەوتنەکە لە ئارادا دەمێنێتەوە.
- دەستنیشانکردن و دابەشکردنی دەستەڵاتەکان لە ناوچەکان پێویستی بە دارشتنی چوارچێوەیەکی یاسایی هەیە. دەبێت بە یاسایەکی شەفاف و راست و دروست رێکبخرێن؛ کێ چی دەکات؟ کێ بەرپرسیاری چییە؟ ئەمە بەتەواوی پەیوەندی بەو خاڵەوە هەیە تا چەند میکانیزمی لامەرکەزیەتەکە دەستەڵات دەبەخشێتە هەرێمەکان. ئەم گرفتەش لە نێوان دوو زۆنی هەرێمدا رەنگیداوەتەوە. ئەو لامەرکەزیەتەی لە بەغدای داوای دەکەین ئەو لامەرکەزیەتە نییە لە نێوان دوو زۆنەکەدا داوای دەکەین. سروشتی ململانێکان و پێگە جوگرافییەکان ئیرادەیەکی سیاسی دەخوازێت کە لە نووسینێکی دیکەدا باس لە پەیوەندی نێوان لامەرکەزیەت و ئیرادەی سیاسی دەکەین.
- دەستنیشانکردنی ئەو ئامرازانەی کە یارمەتیدەرن بۆ ئەوەی حکومڕانییەکی هاوبەش بێتە ئاراوە؛ ئەمەش بە دەستنیشانکردنی ئەو بەرژەوەندی و بەهایانەیە کە خاوەن بەرژوەندیە جیاوازەکان کۆ دەکاتەوە. بۆ نموونە هەرێم لە بەغدا نوێنەرایەتی هەیە لە پەرلەمان و حکومەتدا، بەڵام ئەم نوێنەرایەتییە هێشتا جێگیر نییە و پێویستە کاریگەرتر بێت و زۆر جار دەبێتە قوربانی ناکۆکییە سیاسییەکان. پرسیارێکی سەرەکی لێرەدا هەیە ئایا تا چەند لە یاساکاندا کار لەسەر خوڵقاندنی بەهای هاوبەش کراوە؟ لە شەری داعش جۆرێک لە هەماهەنگی هەبوو، ئەمەش بە پشتیوانی ئیرادەی نێودەوڵەتی! ئەی لە دۆخی سەقامگیر و ئاشتیدا میکانیزمەکانی حکومڕانیی هاوبەش چین؟ ئەوە دەبێت ئەو وەفدانەی بۆ بەغدا دەچن وەڵامی ئەو پرسیارەمان بدەنەوە.
- دواتر دەبێت پەیوەندی نێوان یەکە دەستورییەکان و دامەزراوە تەکنیکییەکان یان جێبەجێکارەکان رێکبخرێت. بۆ نموونە دەستەڵاتی سەرۆکایەتی و پەرەلەمانتارەکان و وەزارەتەکان تا کوێیە؟ گرنگی ئەم خاڵە لە کاتی پیادەکردنی رێکەوتنەکەدا دەردەکەوێت، هەروەها لە پاش ئەنجامدانی هەڵبژاردنەکان کە لە ئاییندەدا کاردەکاتە سەر کاریگەری‌و پێگەو نفوزی پارتە سیاسییەکان. هەر بۆیە سیستمی لامەرکەزیەت بە جێگۆرکێ پانتایی هێز و دەستەڵاتی پارتە سیاسییەکان دەگۆردرێت. لەم گۆرانکارییەدا دەبێت میکانیزمی نێوان ئەم دامەزراوانە جێگیر بێت و بەردەوام بێت.