پێگەی فۆرن پۆڵەسی ئەمریكی: هه‌رێمی كوردستان له لێواری ڕووخاندایه
01:36 - 23/03/2023
زه‌مه‌ن
پێگەی فۆرن پۆڵەسی ئەمریكی، له راپۆرتێكدا باس له خراپی دۆخی
حكومڕانی له كوردستان ده‌كات و رایده‌گه‌یه‌نێت دوای بیست ساڵ لە داگیرکردنی عێراق
بە سەرکردایەتی ئەمریکا، کوردستانی عێراق زۆرجار وەک دوورگەیەکی دیموکراسی و گەشەسەندنی
ئابووری لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستێکی دیکە ناوی ده‌هێنرا، بەڵام ئەمڕۆ شتەکان تاریک دەردەکەون.
له راپۆرته‌كه‌دا باسله‌وه‌كراوه، کوردەکانی
عێراق لە مێژە شەڕی بەغدایان کردووە بۆ چارەی خۆنووسین- زیاتر لەگەڵ ستەمێکی دڕندانە
بەرەوڕوو بوون. لە کاتی هەڵمەتی ئەنفالکردنی جینۆساید لە هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا،
هه‌روه‌ها سوپای سەدام چەکی کیمیایی لە دژی خەڵکی مەدەنی کورد بەکارهێنا. کوردەکانی
عێراق لە ساڵانی نەوەدەکانەوە هاوبەشی نزیکی ئەمریکا و وڵاتانی تری ڕۆژئاوا بوون،
پێکەوە کار بۆ ڕووخاندنی سەدام و پاشان دەوڵەتی ئیسلامی دەکەن. لە کاتێکدا زۆربەی
چاودێران لەسەر ئەوە کۆکن کە شەڕی عێراق عێراقی ئاوەدانتر و دیموکراسیتر نەکرد، بەڵام
کوردستانی عێراق وەک خاڵێکی گەشاوە لەو پشێوییەدا دەرکەوت.
ئاماژه‌به‌وه‌كراوه، بەڵام ئەمڕۆ شتەکان تاریک
دەردەکەون. دامەزراوە سیاسییەکانی هەرێم بەهۆی سه‌ركرده‌ی حزبییه‌كانه‌وه دابەشبوون کە بەردەوام ئازادی ڕادەربڕین لە هاوڵاتییان بێبەش دەکەن. نایەکسانی ئابووری چەسپاو
و نەبوونی دەرفەت، شەپۆلی کۆچبەران بەرەو ژیانێکی باشتر لە دەرەوەی وڵات بردووه. پێویستە خۆرئاوا لێپرسینەوە لەبەرپرسانی كورد بكات لەسەر گەندەڵی و پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ.
باسیله‌وه‌كردووه، ئەزمونی ڕۆژانەی زۆربەی
کوردەکانی عێراق بەتایبەتی لە شارە بچووکەکان دوورە لە ئەزموونی ئەو نوخبەی بەیەکەوە
لە ڕووی سیاسییەوە کە لە كۆمه‌ڵگه گه‌شه‌سه‌ندووه نیشتەجێبووه‌كانی هەولێر و سلێمانیدا
دەژین. ئەم جیاکارییە زۆرجار لەلایەن دیپلۆماتکار و سەردانکەرانی ڕۆژئاواوە چاوپۆشی
لێدەکرێت کە بەردەوام لەگەڵ بەرپرسانی حزب و سەرکردەکانی بازرگانی و گەنجانی خوێندەوار
لە زانکۆ ئەهلییەکان کۆدەبنەوە.
لە واقیعدا دەسەڵات لە ئەستۆی دوو پارتی دەسەڵاتداری
هەرێمدایە : پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانپەروەری کوردستان. پارتی دیموکراتی
کوردستان کۆنترۆڵی پارێزگاکانی دهۆک و هەولێری کردووە- کە دواهەمینیان پایتەختی
کوردستانی عێراقە- و یەکێتی زاڵە بەسەر سلێمانیدا. لە هەر زۆنێکدا بەرپرسانی حیزب
بەرپرسیارن لە ڕه‌نگڕێژی سیاسه‌ت و پێشمەرگە و هێزە ئەمنییەکان لە هەر زۆنێکدا پەیوەندی
حزبییان هەیە، به‌پێی راپۆرته‌كه.
باسله‌وه‌شكراوه، هاوبەشی نێوان پارتی و یەکێتی
هەمیشە ئاڵۆز بووە. یەکێتی لە حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا وەک فراکسیۆنێکی پەرتەوازەی
پارتی دیموکراتی کوردستان سەریهەڵدا- دابەشبوونێک کە لە ئەنجامی تێکەڵەیەک لە فاکتەرە
کەسی و سیاسییەکانەوە سەریهەڵدا- و لە ماوەی ساڵانی نەوەدەکاندا شەڕی ناوخۆی کرد، لەو
ماوەیەدا دانیشتووانی کوردی عێراق بەدەست ئەو گەمارۆیەی کە پێی دەوترێت "گەمارۆی
دووانە" دەناڵێنن، کە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بازرگانی لەگەڵ ڕژێمی سەدامدا
سنووردار کرد، کە دواتر ڕێگری لە هاوکاری و وەبەرهێنان بۆ کوردستانی عێراق کرد.
گۆڤاره‌كه ده‌ڵێت "پارتی دیموکراتی
کوردستان و یەکێتی بە ڕواڵەت ڕێککەوتن لەسەر ئەوەی ڕکابەرییە دەیان ساڵەی خۆیان لە
دوای کۆتایی هاتنی دیکتاتۆریەتی سەدام وەلا بنێن بۆ ئەوەی لە ژێر دەسەڵاتی حکومەتی
نوێدا یەکبگرن. ئەمریکا کلیلی نێوەندگیری بوو بۆ کۆتایی هاتنی ئەم شەڕە ناوخۆییە و
هاندانی یەکڕیزی کورد لە عێراقی دوای بەعس. بەڵام ئەم هاوسەرگیرییە پێویستییە هەمیشە
ئەنجامی تێکەڵاوی لێکەوتووەتەوە. لەدوای دوایین هەڵبژاردنی هەرێمی لە ساڵی 2018ەوە
پەیوەندیی ئەو دوو حزبە تادێت ناکارامەتر بووە".
باسله‌وه‌كراوه، ئەم دوو لایەنە لەم دواییانەدا چەندین ناکۆکی گەورەیان
هەبووە، لەسەر چۆنیەتی دابەشکردنی داهاتی ناوخۆی دەروازە سنوورییەکان و باج، چۆنیەتی
بەڕێوەبردنی پیشەسازی نەوت و گاز و پەیوەندی لەگەڵ بەغدا. هەروەها ئەم درزانە پرۆسەی
چاکسازیی پێشمەرگەی وەستاندووە بۆ ئەوەی ببێتە هێزێکی شەڕکەری یەکگرتوو و ناسیاسی
و مۆدێرن.
پارتی و یەکێتی نەیانتوانی لەسەر یاسایەکی نوێی
هەڵبژاردن بگەنە ڕێککەوتن، هەڵبژاردنە هەرێمییەکانیان دواخست کە بڕیاربوو لە تشرینی
یەکەمی 2022 بەڕێوەبچێت و بەشێوەیەکی مشتومڕاوی ماوەی پەرلەمانی کوردستانیان درێژکردەوە
. تا ئامادەکردنی ئەم هەواڵە، پەرلەمانی کوردستان پرۆژەیەکی نوێی یاسای هەڵبژاردنەکانی
هەڵنەگرتووە.
هه‌روه‌ها ئاماژه‌به‌وه‌كراوه، ئەم ململانێیانە
لەسەر ئاستی نوخبە دەرئەنجامە ڕاستەقینەکانیان هەیە، بەتایبەتی کە کوردستانی عێراق
قەیرانێکی دارایی درێژخایەن بەخۆیەوە دەبینێت. لە ساڵی ٢٠١٤ەوە به‌هۆی نرخی نه‌وت
و ناکۆکی بودجە لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی عێراق و شەڕی دژی دەوڵەتی ئیسلامی و پەتای کۆڤید-١٩ی
سه‌ریهه‌ڵداوه‌و ساڵی ڕابردوو دەسەڵاتدارانی سلێمانی بە سەختی مووچەی کەرتی گشتییان
پێدرا.
بەپێی ئاماری ڕێکخراوی نێودەوڵەتی کار، تێکڕای
بێکاری لە کوردستانی عێراق نزیکەی لەسەدا ١٦ یە . بەڵام ئەم ژمارەیە زۆر زیاترە لە
نێو گەنجان : نزیکەی یەک لەسەر سێی ئەو کەسانەی تەمەنیان لە نێوان ١٥ بۆ ٢٤ ساڵدایە
لە خوێندن و کار و ڕاهێناندا نین. لە نێوان هەموو گروپە تەمەنییەکاندا ئەگەری بێکاربوونی
ژنان بە بەراورد بە پیاوان بە شێوەیەکی بەرچاو زیاترە. به‌پیی راپۆرته‌كه.
له راپۆرته‌كه‌دا باس له خراپی حاڵی لایه‌نه‌كانی ئۆپۆزسیۆن كراوه
و ئاماژه‌به‌وه‌كراوه دابەشبوون و لە ڕادەبەدەر لاوازن. له‌باره‌ی
ئازادی راده‌ربڕینه‌وه، ئه‌وه هاتووه "هەردوو پارتی پارتی دیموکراتی
کوردستان و یەکێتی ئازادی ڕادەربڕین لە ناوچەکانی کۆنترۆڵی خۆیاندا سنووردار دەکەن،
بە زۆر ڕێگری لە ڕوودانی ناڕەزایەتییەکان دەکەن . ڕۆژنامەنووسانی کوردی عێراق بە بەردەوامی
دەستگیر دەکرێن یان بە شێوەیەکی تر ڕێگرییان لێدەکرێت بۆ ڕووماڵکردنی هەواڵەکان؛ ڕێکخراوێکی
چاودێری ناوخۆیی ساڵی ڕابردوو لانیکەم ٤٣١ سەرپێچی تۆمارکردووە".
لەبەرامبەر سنووردارکردنی ئازادییە سیاسییەکان
و نەبوونی دەرفەتی ئابووری، زۆرێک لە کوردانی عێراق هەست دەکەن باشترین بژاردەیان
کۆچکردنە. بەپێی ئامارەکانی دامەزراوەی "سامیت فاوندەیشن" , کە ڕێکخراوێکی
ناحکومییە و بنکەکەی لە سلێمانییە، ساڵانە دەیان هەزار کەس کوردستانی عێراق بەجێدەهێڵن
و بەشێکی زۆریان بەرەو ئەوروپا دەڕۆن. بەداخەوە زۆرێک لە کۆچبەرانی کوردستانی عێراق
لە سنووری بیلاڕوس و پۆڵەندا گیریان خواردووە یان لە کەناڵی ئینگلیزیدا خنکاون .به‌پێی راپۆرته‌كه.
پێگه‌كه باسیله‌وه‌شكردووه، کورتهێنانی دیموکراسی
و تێکچوونی ئابوری کوردستانی عێراق دەرئەنجامی سەرکردایەتی سیاسی بەرژەوەندیخوازانەیە.
ئەم سەرکردانە لە لایەن بەرپرسانی ڕۆژئاواوە کارا دەکرێن، کە بە شێوەیەکی ڕۆتینی
ستایشی پەیوەندییە "تایبەت و بەهێزەکەیان" لەگەڵ هەولێر دەکەن بەڵام بە
دەگمەن و تەنها بە شێوەیەکی سووک بە ئاشکرا سەرزەنشتی پێشێلکاری هاوبەشەکانیان و
خراپی حوکمڕانی دەکەن. ئەم جۆرە لێدوانانە بەرژەوەندی سەرکردایەتی سیاسی هەرێم و گەلی
کوردی عێراق تێکەڵ دەکەن، بە زیانی ئەمه‌ی دووەمیان.
ئەمریکا و هاوبەشە ڕۆژئاواییەکانی کاریگەرییەکی
زۆریان بەسەر حکومەتی هەرێمدا هەیە بەڵام پێدەچێت ئامادە نەبن بەکاریبهێنن. بۆ
نموونە، قورسایییەکی زۆریان خستۆتە پشت چاکسازیی پێشمەرگەوە- کە حزبە دەسەڵاتدارەکان
بە شێوەیەکی ڕیتۆریکی پشتگیری دەکەن بەڵام بە کردەوە بەرەنگاری دەبنەوە، چونکە هێزە
ئەمنییەکانی حزبی کلیلی تۆڕەکانی پاڵپشتیکردنیانن. واشنتۆن پارە بۆ پێدانی هەندێک
لە یارمەتییەکانی پێشمەرگە دابین دەکات و دەتوانێت ئەمانە مەرجدار بکات. هەروەها هەندێک
لە سەرکردە دیارەکانی کورد و هاوکارە بازرگانییەکانیان لە وڵاتانی ڕۆژئاوادا سەروەت
و سامانی بەرچاویان هەیە کە دەکرێت بکرێنە ئامانج بۆ ڕێگریکردن لە گەندەڵی. به‌پێی راپۆرته‌كه.
له كۆتایی راپۆرته‌كه‌دا هاتووه "هەرچەندە
کوردستانی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٣ەوە تاڕادەیەک سەقامگیرترە لە بەشەکانی دیکەی عێراق،
بەڵام ئەو سەقامگیرییە مسۆگەر نییە".