بڕیارەکەی دادگای پاریس: میدیای کوردی و چەواشەکار‌یەکی دوولایەنە
3/28/2023 9:18:00 PM
مەحمود ڕەزا
حکومەتی ئیتیحادی لە ساڵی ٢٠١٤ دا، لە دوای ئەوەی
بۆری‌ی گواستنەوەی نەوتی هەرێم بەسترا بە بۆری‌ی گواستنەوەی نەوتی عیراقەوە بەرەو
بەندەری جەیهانی تورکی، لە ژوری بازرگانی‌ی ناودەوڵەتی، کە بارەگاکەی لە پاریسی پایتەختی
فرەنسایە، شکاتی لە حكومەتی تورکیا کرد لەسەر ئەوەی رێکەوتنی بۆری‌ی نەوتی عیراقی
تورکی‌ی ساڵی ١٩٧٣ـی پێشێل کردوە.
بە گوێرەی ئەو رێکەوتنەی نێوان هەردو حكومەت، بۆ
جوڵاندنی نەوت لەناو بۆری ناوبراوا بەرەو ئەمبارەکانی نەوتی خاو لە بەندەری جەیهان
و لەوێشەوە ناردنە دەرەوەی بۆ بازاڕەکانی جیهان، ئەبێ حكومەتی تورکی رێنمایی لە
حكومەتی عیراق وەر بگرێ نەک لە هیچ لایەنێکی تر.
ئەم شکاتە دەمێک بو لە دوا بڕیار نزیک بو بوەوە.
بەڵام دکتۆر عادل عەبدولمەهدی، دوای ئەوەی ساڵی ٢٠١٨ بو بە سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران،
بۆ نیازپاکی و خاوکردنەوەی گرژی‌یەکانی نێوان هەولێر و بەغا، داوای لە دادگای
ناوبراو کرد پرۆسێسی دادگاییکردنەکە را گرێ.
حكومەتی کازمییش هیچ هەوڵێکی نەدا پرۆسێسەکە
چالاک بکاتەوە. بەڵام بە هۆی قوڵبونەوەی کێشەکانی نێوان هەولێر- بەغا و ئەنکەرە- بەغا،
(حكومەتی سودانی دادگایی‌یەکەی جوڵاندەوە)(١) و بڕیارەکە بە قازانجی عیراق دەر چو.
بە گوێرەی نوسراوێکی رەسمی بە ژمارە ١٨١، کە لە
٢٥/٣/٢٠٢٣ دا لە بەڕێوەبەری نوسینگەی بارکردنی نەوتی عیراقی‌یەوە ئاراستەی لێپرسراوی
شوعبەی جوڵاندن و هەناردەکردنی نەوت کراوە، حكومەتی تورکی فەرمانی داوە بە کۆمپانیای
بۆتاشی تورکی، کە سەرپەرشتی ئیشپێکردن و وێستگەکانی بەندەری جەیهانی تورکی ئەکا،
بارکردنی نەوتی هەرێم را گیرێ.
وردبونەوە لە ناوەرۆک و شێوازی داڕشتنی نوسراوی
ناوبراو، دەری ئەخا کە حكومەتی تورکی پێش ئەوەی حكومەتی ئیتیحادی یان حكومەتی هەرێم
ئاگادار بکا، خۆی فەرمانی راگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی دەر کردوە. (بڕوانە
پاشکۆی ١).
دوای بڵاوبونەوەی هەواڵەکە، تۆڕەکۆمەڵایەتی‌یەکان
و میدیا کوردی و عەرەبی‌یەکانی عیراق گڕیان گرت و هەر یەکە بە گوێرەی حەز و بۆچونی
خاوەنی میدیاکە بڕیارەکەی دادگای پاریسی شرۆڤە کرد.
ئەوەی مەبەستمە لەم وتارەدا تیشکی بخەمە سەر، هەڵوێستی
میدیای کوردی‌یە:
میدیای پارتی و سێبەرەکانی فویان لە خۆیان کرد
و راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ تەحەدای بڕیارەکەیان کرد و وتیان: "کەس ناتوانێ
ناردنەدەرەوەی نەوتی هەرێم راگرێ!".
میدیای یەکێتی و نەیارەکانی پارتی و سێبەرەکانیان،
کەوتنە کوتانی دەهۆڵی کۆتاییهێنان بە ناردنەدەرەوەی نەوتی هەرێم.
بەڵام ئەوەی راستی‌یە، ئەو دو میدیایە هەردوکیان
ناڕاستن و هەردوکیان خەڵک چەواشە ئەکەن.
راستی بابەتەکە ئەمەیە:
یەکەم:
ناردنەدەرەوەی نەوتی هەرێم را ناگیرێ بۆ ماوەیەکی
کاتی نەبێ، هەتا ئەو کاتەی هەولێر و بەغا و بەغا و ئەنکەرە لەسەر میکانیزمێکی نوێ
رێک ئەکەون بۆ ناردنەدەرەوەی نەوتی هەرێم لە رێگەی بەندەری جەیهانەوە.
دوەم:
را نەگرتنی یەکجارەکی ناردنەدەرەوەی نەوتی هەرێم
پێوەندی بە فشە و خۆبادانی سەرانی مافیای نەوتەوە نیە. پێوەندی بەوەوە نیە کە هەردو
حكومەتی بەغا و ئەنکەرە، لە ترسی یان لەبەرخاتری مافیای نەوت ناردنەدەرەوەی نەوتی
هەرێم را ناگرن، بەڵکو پێوەندی بەوەوە هەیە کە هەم حکومەتی ئیتیحادی پێویستی بە
ناردنەدەرەوەی نەوتی هەرێم هەیە، هەم حکومەتی تورکی پێویستی بە باجی نەوتی هەرێم هەیە،
هەم بازاڕی جیهانیی وزە پێویستی پێیەتی، هەم‌یش لە پرۆژەی قانونی موازەنەی ساڵی
٢٠٢٣ـی حكومەتی ئیتیحادی‌دا ناردنەدەرەوەی بڕی ٤٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانەی هەرێم،
لە مادەی (١/ب) دا جێگەی گرتوە (بڕوانە پاشکۆی ٢) و بە گوێرەی مادەی (١٣/پانیا/أ)ـی
هەمان پرۆژە قانون، ئەبێ داهاتی ئەو ٤٠٠ هەزار بەرمیل نەوتە رۆژانەیەی هەرێم،
مانگانە، بە هەماهەنگی‌ی وەزارەتی سامانە سروشتی‌یەکانی هەرێم و وەزارەتی نەوتی عیراق
و هەردو دیوانی چاودێری‌ی دارایی هەولێر و بەغا لەسەر داهاتی گەنجینەی حكومەتی ئیتیحادی
تۆمار بکرێ: (تقید دفتریا کإیراد نهائی للخزینە الاتحادیە). (بڕوانە پاشکۆی ٣)
سێیەم:
وەفدی حكومەتی هەرێم چەن جارێک بۆ گفتوگۆکردنی
پرۆژە قانونی موازەنەی ساڵی ٢٠٢٣ چوە بەغا و میدیای حكومەت رای گەیاند کە نوێنەری
هەردو حكومەت لەسەر ناوەرۆکی پرۆژەقانونی موازەنە رێکەوتون. کەواتە مافیای نەوت بە
(سبق الاصرار والترصد)ەوە هەوڵی چەواشەکردنی خەڵک ئەدا. چونکە خۆی بە ناچاری لەگەڵ
بەغا رێکەوتوە نەوتەکەی لە ژێر چاودێری کۆمپانیای سۆمۆ دا بفرۆشرێ و داهاتەکەشی بە
ئاگاداری بەغا و لە ژێر چاودێری و وردبینی کۆمپانیایەکی ناودەوڵەتی‌دا، لە یەک
حسابی بانکی‌دا دا بنرێ و بە ئاگاداری‌ی بەغا لێ‌ی خەرج بکرێ و مانگانەش هەولێر
وردەکاری و حساب و کیتابی خەرجی‌ی هەرێم بنێرێ بۆ بەغا.
هەروەها، بە گوێرەی مادەکانی (١، ١٢، ١٣ و ١٤)ـی
پرۆژەقانونی موازەنە، حكومەتی هەرێمی کوردستان زۆر بە وردی و توندی بەسراوەتەوە تا
بواری فرتوفێڵ و خۆ دەربازکردنی نە بێ، وەکو چۆن لە ٢٠١١ ەوە هەتا ئێستا خۆی لە مەرجەکانی
قانونی موازەنەی ساڵانەی حكومەتی ئیتیحادی دزیوەتەوە. خۆ ئەگەر بیکا، ئەوا ئەمجارە
هەر خەڵکی هەرێم زەرەرمەند نابن، بەڵکو سەرانی مافیای نەوت‌یش بە فەتارەت ئەچن.
راگرتنی ناردنەدەرەوەی نەوتی هەرێم نە بە
قازانجی هەولێر و نە بە هی بەغایە، لەبەر ئەوە گرنگە هەردولا ئیلتزام بکەن بە بڕیارەکەی
دادگای پاریس و مادە پێوەندیدارەکانی پرۆژەقانونی موازەنەی ساڵانی ٢٠٢٣- ٢٠٢٥ـی
حكومەتی ئیتحادی‌یەوە.
*
1. زۆر سپاسی توێژەری وردبین کاک یاسین تەها
ئەکەم، ئەم زانیاری‌یەی بەم شێوەیەی خوارەوە بۆ راست کردمەوە:
"دوا مورافەعەی ئەم کەیسە لە مانگی تەموزی
٢٠٢٢ دا بوە".
ئەمە ئەوە ئەگەیەنێ، پێش پێکهێنانی کابینەکەی
محەمەد شیاع سودانی بڕیاری کۆتایی دادگاکە دەر چوە، بەڵام دەسپێکردنی رێکارەکانی جێبەجێکردنی
تازەیە.